1997 чылда Тывага эрткен Россияның хостуг хүреш чемпионадының дугайында
Тываның найысылалы Кызыл хоорайга июнь 24–27 хүннеринде хостуг хүрешке Россияның ХХХ дугаар чемпионады болуп эртер. Аңаа чурттуң эң шыырак мөгелериниң сегиржип алыышкыннарын хостуг хүреш мөгейикчилери магадап көөр аас-кежиктиг болур.
Шак мындыг улуг маргылдааның Тывага ийи дугаар болуп эртери бо – Россияның хостуг хүреш чемпионады Кызылга бир дугаар 1997 чылда эрткен. Аңаа 8 комплект медальдарны ойнаткан турган. Тыва мөгелерден 58 кг чедир деңзилиг мөгелер аразынга ийиги черни Аян Сараа чаалап алган.
Ук төөгүлүг чемпионаттың киржикчизи – ат-сураглыг тыва мөгелерниң бирээзи, “ЦСКА – Тыва” олимпийжи курлавырның спорт школазының директору Буян Владимирович Биче-оол бодунуң сактыышкыннары-биле үлешти.
– Ынчан маргылдаага Красноярск хоорайга өөренип, шериг эрттирип, чурттап турган болгаш Красноярскының чыынды командазының кежигүнү болуп киришкен турган мен. Мээң-биле кады Чечен-оол Монгуш, Самир Сат, Мергендей Монгуш олар. Бис-биле кады турган Артыш Доржу ынчан чана берген турган болгаш, Тываның мөгези болуп хүрешкен кижи. Тываның чыынды командазынга 30–40 хире мөгелер кирип турган, оларның аразынга ат-сураглыг мөгелеривистен Аяс Монгуш, Маадыр Монгуш, аныяк мөгелерден Отчугаш Күжүгет, Омак Кара-Сал, Аян-оол Ондар, Начын Кунгаа, Эдуард Чымба, Орлан Монгуш дээш өске-даа оолдар киришкен чүве.
Делегей чергелиг ат-сураглыг мөгелер Бувайсар биле Адам Сайтиев алышкылар келген, ынчалза-даа хүрешке чүгле Адам киришкеш, 69 кг чедир деңзиге чемпионнап каан.
– Тыва мөгелер кайы хире чедиишкинниг хүрешкен?
– Шаңналдыг черже чаңгыс Аян Сараа үнген – мөңгүн медальды алган кижи. 3 делегей чергелиг спорт мастерин октааш, финалга делегей чергелиг спорт мастери Мурат Умаханов деп дагестан мөгеге ойнадыпкан. 3 чыл эрткенде ол мөге Олимпий чемпиону атты чаалап алган кижи. Чечен-оол Монгуш 4 дугаар чер алган, ооң мурнунда маргылдааларга бо-ла тиилеп алыр турганы азербайджан мөгеге, та чүге чүве ийик, бо удаада аштырыпкан, 3 дугаар чер дээш хүрешке дагестан мөге Шамиль Гереевке ойнадыпкан.
Тыва мөгелер колдуу чиик деңзиге (48–52 кг) хүрежип чораан улус болгай бис. А ол чылын хостуг хүрешке деңзи категорияларынга өскерлиишкиннер күш кирген – эң-не адаккы кызыгаарлыг деңзи 54 кг апарган. Ынчангаш оон аар деңзилиг мөгелер “деңзи сывыртап” каапкаш, ол бөлүкче кире бээрге, бичии дурт-сынныг, чиик деңзилиг тыва мөгелер чер албайн барганы ол.
– Тыва чон ук онзагай спортчу болуушкунну канчалдыр хүлээп алган ирги?
– Маргылдаа Совет Тываның 5 чыл аттыг стадионунга, ажык дээр адаанга болуп эрткен. Ол стадионнуң олуттарын шуут кижи сыңмас шыгырт долу кылдыр аарыкчылар ээлепкен, салыг бүрүзүн хей-аът киирген кыйгырыглар-биле уткуп, үдеп турган чүве. Ол келген аалчылар дагестаннар, осетиннер дээн ышкаш хүрешке төөгүден ынак черлерден келгилээн өске-даа аалчылар кайгап-магадаанын илередип, “Кандыг кончуг хүрешке ынак чон боор силер, эр-кыс, кырган-чалыы-даа дивес шупту келгеш, хүрешти көрүп, мөгелериңер дээш аарып олурар, дыка-ла магаданчыг-дыр” – деп биске чугаалап турганнар. Стадионнуң ол-даа, бо-даа талаларынга өглер типкен турган, аңаа изиг-хан белеткеп, аъш-чемни кылып, келген аалчыларны ашкарып-чемгерип, аажок хүндүлеп турган. Ону база магадап, тыва чонувустуң келген аалчыларга хүндүткелдиин кайгап ханмааннар. Ол чемпионатка кээп чораан мөгелер-даа, аалчылар-даа 25 чыл эрткенде безин ам-даа хүндүлээчел тыва чонну магадап сактып, өске регионнарга маргылдаалардан ылгалдыг, онзагай кылдыр эрттирген силер деп деңнеп чугаалаар.
Ынчангы Тываның удуртукчуларының-даа, ниити тыва чонувустуң-даа ол хире улуг маргылдаа эрттирериниң харыысалгазын медереп билип, бедик деңнелге эрттиргенин демдеглевес арга чок. Амгы үеге деңнээрге, ынчан үе база бөдүүн, четчир-чединмезивис база бар. Аалчыларны Кызылдың бар турган аалчылар бажыңнарынга тургузуп, чамдык өөредилге черлериниң ниити чуртталга бажыңнарын септеп-чаарткаш, аңаа база чурттадып турган чүве. Тыва мөгелерин база дыка кызып белеткээн турган. Аян Сараа биле Чечен-оол Монгушка Тываның мурнундан автомобиль шаңналдарны тывыскан.
Оон аңгыда бир солун чүүл – аарыкчыларны канчаар-даа аажок чараш хүрежи-биле магадаткан ат-сураглыг мөге Адам Сайтиевке Тывадан бүрүн дериглиг ак аътты белекке берген. Адам сеткилинден дыка-ла өөрээн, магадаан турган кижи. Чогум ол аътты Адамның Красноярск чедир мунуп алгаш бар чытканын кым-даа көрбээн деп аравыста баштактаныр-дыр бис, Тывага чемпионнаан соонда, 2000 чылда база Олимпий чемпиону атты чаалап алган.
– Маргылдаага школаңар база белеткенип турар ирги бе?
– Ийе, кызып белеткенип тур бис. "ЦСКА - Тыва" олимпийжи курлавырның спорт школазының мөгелеринден Кежик, Чаян Монгуш алышкылар Тываның чыынды командазының составынга киржир. Оларның тренери Айдаш Анатольевич Самдан. Маргылдааның деңнели аажок бедик, 300 хире мөгелер киржир ужурлуг. Тываның мөгелеринден оода 1–2 кижи шаңналдыг черже кирер болза, биске улуг чедиишкин болур.
– Шак ындыг маргылдааларны Тывага эрттирери эки бе?
– Тывага хостуг хүреш спортун сайзырадырынга шак мындыг деңнелдиң маргылдааларын эрттирери улуг идигни берип турар болур. Чоннуң, бичии оолдарның талазындан хүрешке сонуургал улгадыр. Бо сөөлгү чылдарда безин кожуун-сумулардан эгелээш, спорттуң бо хевири черле аажок сайзырап, чурт, делегей чергелиг мөгелерниң саны немежип, чедиишкиннеривистиң арбыдап олурарын демдеглевес аргавыс чок. Ам болуп эртер маргылдаа база бир улуг идигни бээр дээрзинге бүзүреп турар мен. Чүгле харын, шак бо хире улуг спортчу хемчеглер эрттирер оран-сава херек – ам бо үеде “Сүбедей” спорт өргээзи бар болгай, ынчалза-даа ынаар хөй көрүкчү кирип шыдавас. Ынчан болза, Совет Тываның 5 чыл аттыг стадионунга, ажык дээр адаанга болуп эрткен турган, ам бо чаа үеде ажык дээр адаанга ындыг маргылдаалар эрттирери хоруттунган, негелделер шыңгыыраан. Удавас Каа-Хем суурда чаа спорт комплекизи туттуна бээрге, ол айтырыг шиитпирлеттине бээр ужурлуг.
Бо хүннерде Тываның удуртулгазының талазындан чемпионатка улуг белеткел ажылын чорудуп турары көскү-дүр, чонувус база ынчангы дег, келген аалчыларны чылыы-биле уткуп-хүлээп алырынга идегеп турар мен.
Идегел Санчат.
Чуруктар Б.В. Биче-оолдуң архивинден.