Тыва АССР-ниң алдарлыг артизи Владимир Шаравииевич Монгалбии 2025 чылдың сентябрь 7-де 105 харлаар турган. Таңды кожууннуң Кара-Булуң (Успенка) деп черге 1920 чылдың сентябрь 7-де төрүттүнген.
Тывага манчы-кыдаттар 157 чыл иштинде тергиидеп турда, оларга удур 1911 чылда Тывага национал хосталгалыг шимчээшкинге тыва араттар-биле идепкейлиг киришкеш, 1912 чылда Моолдуң Хомду дайынынга манчыларны чок кылган база Тывага Хамааты дайынынга идепкейлиг киришкен кызыл партизан Шаравии Оюннуң оглу.
Владимир Монгалбииниң дурт-сыны бедик эвес, орлан, эрес аажы-чаңныг болгаш бичии оолдар-кыстарның-даа, улгады берген назы-харлыг кижилерниң-даа рольдарын, оларның овур-хевирин көрүкчүлерге сонуурганчыг кылдыр ойнап чораан. Тыва театрга рольдарны дески ойнап чораан чаңгыс-ла артист ол дизе, чазыг чок. Ынчангаш артистиң ат-сураа бүгү Тывага алгый берген. Монгалбии Бай-Хаак ортумак школазынга орус оолдар, уруглар-биле чаңгыс класска өөренип турган. Ынчангаш ол арыг орустап чугаалаар. Школаның өөреникчилериниң бот-тывынгыр уран чүүл бөлгүмүнүң идепкейлиг киржикчизи чораан. Кызылда театр студиязы ажыттынган, ынаар артистер шилип ап турар деп медээ келирге, школаның башкылары Монгалбииге Кызылга барып, шилилгеге киржирин сүмелээннер. Олар Монгалбиини шилилгени эрте бээринге черле бүзүрээннер. Оларның ол бүзүрели бүткен. Совет Эвилелинден чалаттырып келген хөгжүмчүлери, артистер Владимир Монгалбииниң хөгжүмге, оюннарга салым-чаяанын дораан-на эскерип кааннар. 1936 чылдың январь айда Кызылда театр студиязынга шилилгени кандыг-даа бергедээшкиннер чок эрткеш, тыва национал студияга шилип алган 10 оолдар, уругларның санынче ол кирген. Лимбиге тыва аялгаларны сырынналдыр ойнаптар оолду чаа тургустунар театрның хөгжүмчүзүнге хүлээп алган. Театр студиязының программазынга Монгалбии хөгжүмчү бооп кирген-даа болза, ооң чолдаксымаар дурт-сыны, танцы-самны чииги-биле «тевери», хөглүг аажы-чаңы шиилерге каттырынчыг рольдарны ойнаар арганы берген. Аныяк артист театр уран чүүлүнге бердинип, актёрнуң арга-мергежилин дыка кызымак шиңгээдип ап турган. Театрга 10 ажыг чыл ажылдааш, Ленинградтың театр, хөгжүм болгаш кинематография институдунче аныяк артистер-биле кады өөренип киргеш, 30 хар ажыг тургаш, ону чедиишкинниг дооскан.
1974 чылда Кызыл хоорайның Красноармейская кудумчузунда бажыңынга чеде бергеш, институтка өөренип турган кыдырааштары шыгжаттынып артып калганын көөрүмге, лекцияларын дыка кызымак дыңнап бижээн болду. Дипломун көөрге, шылгалдаларны чүгле 4-5 демдектерге дужааган.
Тываның хөгжүм-шии театрынга ажылдап келген чылдарында дыка хөй рольдарны Владимир Шаравииевич ойнаан. Виктор Көк-оолдуң “Хайыраан бот” деп шиизинде Дүлей-оолдуң ролюн бежен харлыында безин ойнап чораан. Артистиң хар-назыны улгады бергенин көрүкчүлер билир-даа болза, ону бичии оол кылдыр магадап көөр чораан. «Кызыл галстук», «Аныяк гвардия», «Павлик Морозов» дээш өске-даа шиилерге бичии оолдарның рольдарын ойнаан. Улуг кижилерниң рольдарын-даа ойнааш, Владимир Шаравииевич оларның овур-хевиринде онзагай чүүлдерни ойнап үндүрүп кээр чораан. Танцы-самнаар рольдарга артист ынак, чүге дээрге танцылаар база салым-чаяанныг.
Культура хөгжүлдезинге дузалажыр дээш, совет специалистер бөлүүнүң составынга 1942 чылдың төнчүзүнде Тывага Москвадан келген ыраажы, дирижёр Ростислав Георгиевич Мироновичиниң бир дугаар тыва национал оркестрге «Чажыт Тывазы» Владимир Монгалбииниң дугайында сактыышкынындан бүткен.
Тыва национал оркестрге Владимир Монгалбии арга-дуржулгазы-биле дыка солун турган. Ол лимби деп бичии флейтага ойнап турган. Монгалбии шииге ойнавышаан, оркестрге база ажылдап турган. Оон сөөлзүредир оркестрже шилчий берген. Моон алгаш көөрге, Владимир Монгалбии Тывага бир дугаар национал оркестрниң үндезилекчизи база турган-дыр.
Владимир Монгалбииниң дурт-сыны бичии-даа болза, тыва хүрешке база шыырак хүрежип чораан. Бай-Хаакка болган районнуң хүрежинге бедик дурт-сынныг мөге таваржы бээрге, ол мөгени чарын ажылдыр октаарга, дээрге астына берген ышкаш болганын хоочун артизивис Сиин-оол Оюн чугаалап органын дыңнаан мен.
Тываның алдарлыг артизи Владимир Монгалбииниң бодунуң-даа, ооң ойнаан маадырларының-даа рольдарының овур-хевири — тыва театр уран чүүлүнүң бир янзы чайыннанчак эртинези кылдыр арткан.
Сергей ОЮН.
Чуруктарны интернеттен хоолгалаан.
«Шын» №39 2025 чылдың октябрь 9