Чүлдүм Монгушович Чап – башкы, чогаалчы, аас чогаалының чыыкчызы, улусчу ужур-чаңчылдарның суртаалчызы, чогаал сайгарыкчызы, Тыва Республиканың чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү чораан.
Ол 1939 чылдың октябрь 22-де Чөөн-Хемчик кожууннуң Хорум-Даг сумузунуң Кош-Терек деп черге төрүттүнген. Өскен-төрээн сууру Хорум-Даг школазынга 7 дугаар класска чедир өөренгеш, Чадаананың ортумак школазын эки демдектерлиг дооскаш, Кызылдың күрүнениң башкы институдунче кирип алган. Сургуул чылдарында-ла аас чогаалын чыып, бижииринге идепкейлиг киржип, башкыларының мактал сөстерин ап келген.
Кижизиг, турум мөзү-бүдүштүг, ажылынга ээ харыысалгалыг башкының ажылдаан черлери-ле хөй. Чөөн-Хемчик кожууннуң Чыргакы, Чыраа-Бажы, Шеми болгаш Өвүрнүң Торгалыг, Хандагайты школаларынга тыва дыл, чогаал башкылап база Хандагайты ортумак школазынга 13 чыл директорлаан. Өвүр кожууннуң өөредилге килдизин эргелекчилээш, ол-ла райкомнуң партия обкомунуң суртаал килдизинге ажылдаан. 1992–1996 чылдарда республиканың башкылар билии бедидер институтка кафедра эргелекчилээш, Кызылдың 9 дугаар гимназиязынга улусчу ужурлар деп эртемни өөреникчилерниң сонуургалын оттуруп, башкылап турган. Ол ажылдап чораан үелеринде хөй-ле кижилер-биле ужуражып, арга-дуржулгазын солчуп, чугаалажып, аныяк-өскенге эвээш эвес арга-сүмезин билдилии-биле берип, деткимчезин көргүзүп келген.
Чогаал ажылынче бодунуң кокпа оруун 1961 чылдан эгелеп изээн. Ооң сонуургалдары, бижип чораан ажылдары хөй талалыг: калбак чогаал, шүлүк, аас чогаалы, улусчу ужур-чаңчылдар, чогаал сайгарылгазы. Ол бачым, чай чок ажылдап чорза-даа, хөй номчуттунар болгаш чогаал сайгарарынга хандыкшылын көргүскен. Ылаңгыя академик Аранчынның «Алдан-Маадырлар» деп номунга бижээн ажылы хөй-ниитиниң сонуургалын чедип алган. Ол эртемденниң номунга чүгле үнелел берген эвес, харын-даа чугула немелделерни киирген. Хоочун чогаалчыларның улуг хемчээлдиг чогаалдарын шүүп-шүүреп, оларның сөс-домааның уран-чеченин-даа, чедер-четпезин-даа эскерип көрүп, демдеглеп чораан. В.Көк-оолдуң «Хайыраан бот» деп шиизин база сайгарып, оон ыңай тыва авторларның номнарынга үнелелдерни берип, литературлуг сайгарылгаларны чогаалчылар: М. Кенин-Лопсанга, А. Арапчорга, С. Сарыг-оолга, С. Пюрбюге, Ю. Аранчынга, Ю. Кюнзегешке, А. Даржайга, Н. Кууларга берип, тыва чогаалда шыырак дээн чогаал сайгарыкчызы деп санадып чораан.
Чүлдүм Монгушовичиниң шүлүктери болгаш чечен чугаалары республика солуннарынга, «Улуг-Хем», «Башкы», «Кадын» сеткүүлдеринге удаа-дараа парлаттынып, номчукчуларның сонуургалын оттуруп, кичээнгейин хаара тудуп чораан. Ооң «Кырган-авам аптаразы», «Тевек», «Шагаам – сүзүглелим», «Эзеңгилер кыңгыраажы» деп номнары ада-өгбениң чаагай ёзу-чаңчылдарының көскү суртаалчызы-дыр деп бадыткап, тыва чечен чогаалды байлакшыдып, чогаал үнелекчилеринге улуг белек болган. Ол 1984 чылда «Номчукчунуң эскериглери» деп номну бижээш, чогаал сайгарылгазынга база бир көскү арынны арттырып, бедик үнелелди алган.
1970 чылдар эгезинде Өвүр кожуунга тургустунган «Улаатай» деп чечен чогаал бөлгүмүн салым-чаяанныг онзагай шүлүкчү, башкы демир-үжүүнүң чидиин бадыткап, күзелдии-биле удуртуп, тус черниң уран чүүлге сонуургалдыг улус-чонунуң хей-аъдын көдүрер чаяанын деткип, сөстүң чечен-мерген тывызыын ажыдып, айтып берип чораан. Чүлдүм Чаптың база бир көскү ажылы – Тываның улустуң чогаалчызы Степан Агбаанович Сарыг-оолдуң музейин 80 чылдар төнчүзүнде, чогаалчы 70 харлап турда, ооң төрээн чери Торгалыгга аян-шинчилиг, чурум-чыскаалдыг аайлап тургускан идепкейжилерниң бирээзи.
Мерген угаанныг башкының бижээш, арттырып каан ажылдары чоннуң өнчүзү, номчукчуларның, сургуулдарның, башкыларның болгаш эртем ажылдакчыларының холдан салбас сүмелекчилери болуп, тыва чогаалдың болгаш этнографияның хөгжүлдезинге дыка улуг үлүг-хууну киирген.
Чүлдүм Чаптың чогаадыкчы уран сайгарылгазынга гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң эртем ажылдакчызы Василий Салчак улуг үнелелди берген: «Критик Чүлдүм Чап демир-үжүүн улам-на чидидип, ылгын аъдын эзертенип мунуп алгаш, С.Сүрүң-оолдуң «Озалааш хемин» ол-бо талазынче каш удаа сүстүрүп кежип чорааш, М. Кенин-Лопсанның Ыраажы-Хемде «Чылгычының өөнге» доктаай дүжүп, сүттүг шайын аартап, өремелиг тараазын дайнап олура, ол өгнүң ээлери-биле В.Көк-оолдуң «Хайыраан бодунда» калчаа аажы-чаң, каржы-дошкун чорук дугайында чугаалажып хонгаш, а даартазында даң бажында-ла алды баштыг Кара-Дагже С. Сарыг-оолдуң «Алдан дургунун» уктап, сураглап, Хорум-Дагның уунче Комбулдайның ырын ырлап, чырааладып кире бээр турган. Ол чогаал сайгарылгазынга база бир балалбас исти арттырган».
Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы, Чүлдүм Монгушовичиниң уруу Вилена Ооржактың сактыышкынындан:«Ачамның хөй чүве билири – ёзулуг «кылаштап чоруур дириг энциклопедия». Кезээде номчуттунарындан төнчү чок билиглиг чорааны биске улуг үлегер-чижек. Ооң бир онзагай талазы – кажан-даа кижи бактавас, ыяап-ла бир эки талазын көрүп чугаалаар… Аар аараан чылында, «Кончуун көрүңерем, бүдүн делегейни угаан-медерел эвес, а акша-төгерик чагырар апарган. Канчаар улус боор силер, уруум, оода чаңгыс оглумну чүге «ушта шавар, хөме таварар кылдыр» өөретпээн кижи боор мен – деп аймаарап олурганы сагыжымда артып калган….. Ачам чок болурга, улуг эртемден Монгуш Кенин-Лопсан: «Ачаңар кончуг буянныг кижи, ёзулуг бургандан башкы чүве» – дээнинге өөрүп, үнелеп, сөгүрүп чоруур-дур бис».
Кады чурттаан эжиниң идегели, ийи кыстың, бир оолдуң төлептиг адазы, хүндүткелдиг башкы, улусчу ёзу-чаңчылдарның суртаалчызы, нептередикчизи, чыыкчызы Чап Чүлдүм 1999 чылда мөчээн.
Чап Чүлдүм
Амыдырал күчү-күжү
Шыпшык бажы меңгилерлиг тайгаларда
Шымчым сиген, артыш, чиңгис аразында
Чинчилер дег, хензиг каттар үнүп чыдар.
Шил дег дошта меңги чечээ саглаң турар.
Амыдырал ындыг күштүг күчүлүг-дүр.
Тос-тостуң чыккылама чывар соогун
Довук ышкаш шиижектер тоовайн,
Көжүп, дезип чылыг оран дилевейн,
Хөглүг ырын ырлап кыштаар кижи кайгаар,
Төрээн чер деп ыдыктыг дөс ындыг күштүг.
Демир, бетон, асфальтыны ылбай өзүм
Деже тепкеш, хүнче чүткүп үнүп келген.
Азарганчыг кымыскаяк өөн өглеп,
Алды катап бодундан аар чүъктү сөөрткен.
Бодавыже, амыдырал өлүм билбес
Болбаазын дээн, хуулгаазын күчү күш-түр.
И.Д. ООРЖАК,
А.С. Пушкин аттыг Национал ном саңының редактору.
“Шын” №83 2024 чылдың октябрь 30