Март айның ортан үезинде найысылал Кызылга болган төөгүлүг болуушкунга кириштим. Ол дээрге сүт-хөлчүлер Монгуштарның доржу кудазы-дыр. Бриллиант куданы тывалап ынчаар адаар чүве ышкажыл. Мөңгүн куда эрттирген деп улустан сураан дыңнаар дээрден башка алдын куда, доржу куда (Эртине-Доржу куда) деп кудалар болуп турар деп безин билбес чордум.
Монгуш Орлан-оол Кежеге оглу 85, Монгуш Чылбак Чанган-оол уруу 83 харлап алгаш, өг-бүле болуп чурттаандан бээр 65 чылын байырлап эрттиргени ол. Хүндүлүг өгбелерден чалалга алгаш, улуг сонуургал-биле доржу куданы магадап четтим. Тааланчыг аялгалар, ыр-шоор куттулган, кайгамчык чаагай йөрээлдер чаңгыланган байырлалда Монгуштарның дөргүл-төрелдери, ажы-төлү, уйнуктары, эш-өөрү чыглып кээп, хүндүткелдиг кижилериниң өөрүшкүзүн үлешкен.
Чылбак Чанган-ооловна республикада ат-сураглыг кырган-аваларның бирээзи деп чигзиниг чок чугаалап болур. Ол бо чылын 100 харлаар “Шын” солун-биле бүгү назыда харылзажып келген. Редакцияның чарлаан мөөрейлеринге киржип, улус ажыл-агыйының янзы-бүрү адырларынга хамаарыштыр чүүлдерни бижип келген. Шүлүк-даа чогаадыр, кожамык мөөрейинге-даа тиилекчи болур, кылбазы чок, энергия-күжү кыптыгып чоруур эне-ле болгай. Доржу кудазында ол оюн-баштак шүлүү-биле аалчыларын өөртүп, аныяктардан чыда калбайн самнап, ойнап турарын көргеш, ол сезен үш хар чеде берген деп бодаар арга чок чорду. Арын-шырайы-даа өңгүр чараш, дурт-сыны чиңге, хүлүмзүрүг арын-шырайын каастаан аас-кежиктиг ие кижини көөрге, кайгамчык чараш-тыр.
Орлан-оол Кежегелиг оглу оожум-топтуг бүдүштүг, бодамчалыг көрүштүг, мерген угаанныг ада кижи дээрзи көстүп турар. Кадыкшыл байдалы нарын-даа болза, ол төлептиг ада өөнүң иштиниң чанынга ёзулуг чоргаар эр болду. Бот-бодунга ынак ада-иеге чылдар эрткени карак чивеш аразы ышкаш болганы чугаажок. Мындыг солун өг-бүлени канчап сонуургавас боор, чай кадында айтырыгларга харыылап бээрин Чылбак Чанган-ооловнадан диледим.
— Силер акый-биле чаңгыс чер чурттуглар силер бе?
— Ийе, чаңгыс кожууннуң төлдери бис – Сүт-Хөлдүң. Мен Ак-Даш суурга төрүттүнген мен. Ада-ием малчыннар чораан. Ак-Даш эге школазынга бирги классче өөренип кирген мен. Баштайгы башкымны Сүрүңмаа Оялаевна дээр. Директор башкывыстың ады Хөөкүй-оол, өөнүң иштин Монай башкы дээр.
Орлан-оол Кежегелигович 1940 чылдың март 8-те Сүт-Хөл кожууннуң Кара-Чырааның Калбак-Хараганныгның Алдын-Хавакка төрүттүнген. Ава-ачазы Долума Эрекей уруу, Кежеге Боракай оглу “алдынчы” Кара-Монгуштар уктуг.
— Кайыңар-даа алдар-аттыг башкылар-ла болгай силер, ындыг аа?
— Алдан-Маадыр ортумак школазынга пионер вожатыйы болуп ажылдап эгелээш, Кызылдың башкы училищезин доостум. 45 чыл дургузунда чаңгыс ол-ла школага башкылап ажылдадым. Орлан-оол Кежегелигович институт дооскан, физика башкызы. Алдан-Маадыр ортумак школазынга башкылап чорду. Совхозка инженерлеп ажылдап турду.
— Аас-кежиктиг өг-бүле кажан төрүттүнген ирги?
— 1965 чылда танышкан бис. 1966 чылдың сентябрьда куда дүжүрдүвүс. Он ажы-төлдүг бис. Ийи ийистерлиг болдувус. Уйнуктарывыс чээрби четкен. Оларывыс безин өскен. Чамдыктары студентилер. Ава-ачалары ажылдап турар чай чок боорга, мен сагыш оожургадып, кандыг чурттап-өөренип турар эвес дээш чедип-даа турар-ла-дыр мен. Эрткен чылын Москва четтим, ында уйнуктарым мени экскурсиялатты.
Орлан-оол Кежегелигович эки ажылы дээш шагда-ла ол-бо улуг хоорайларга чедип, курорттарга дыштангылаан кижи. Сочиге, Ессентукиге ийи-ийи удаа дыштанган. Сөөлгү үелерде “Серебрянкага” дыштанып, кадыывыс быжыглап тур бис. Тывавыста аржааннар бар ол эки.
— Чылбак Чанган-ооловна, шаңнал-макталдарыңар сонуургадып көрүңерем.
— Башкы кижи хөй-ниити ажылынга киришпес деп чүве турар эвес, хөй чылдарда кожуун, сумувустуң Херээженнер эвилелинге ажылдап келдим. РФ-тиң өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы мен, Россияның Херээженнер эвилелиниң медалы-биле шаңнаттым. Маадыр ие бедик аттың эдилекчизи мен. 1922 чылда Алдан-Маадыр ортумак школазының 80 чылында Москвадан “Дочерям Отчизны” медальды тывысты. Өөм ээзи Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, “Алдарлыг каңнакчы” деп аттың эдилекчизи кижи. Медальдары база эмгежок. Эң-не чоргаарланып чоруур чүүлүвүс – Кара-Чыраада төрүттүнген өөнүң орну Алдын-Хавак деп черде тураскаалды боду тургузуп, кылганы. Ак сеткилдиг ажылдап чоруурга-ла, шаңнал-мактал чедип кээр-дир ийин.
— Доржу кудага келген чаңгыс классчы өөрлериңер силерни кайгамчык талантылыг эживис деп мактап ханмас чорду ийин. Оларны көөрге база аныяксыг, чиик адак боорга магадап ордум.
— Анастасия Ондаровна, Раиса Ламазановна, Александр Бойдуевич кара чажывыстан эдеришкен эштерим доржу кудага чедип кээрге, дыка-ла амырадым. Аныяавыстан танцылап, ырлажып өзүп келген эштери эргим болбас арга чок. Мен гитаралап ырлаар, гармошкага-даа ойнаар мен. Улгаткаш шүлүк, кожамыктар чогаадып чор мен. Анаа олуруп чаңчыкпаан мен, кезээде шимчеп, хөделип, бирээни-ле кылган орар-дыр мен.
— Сезен арты ажып келгеш, бөгүн кандыг күзел-бодалдарлыг чурттап чор силер, Чылбак Чанган-ооловна?
— Ажы-төлүвүс өзүп, өг-бүлелерлиг, боттары ажы-төлдүг апарган ажыл-агыйлыг, эртем-билиглиг улус болганынга өөрүп чор бис. Олар мөзү-бүдүжү-биле, ажыл-херектери-биле эш-өөрүнге, төрел чонунга, бүгү кижилерге үлегерлиг кижилер болуп, хүндүледип чоруур болзун деп күзеп орар бис. Эң-не улуг күзелим дайын өртү өжүп, оолдарывыс тайбың чуртталгага күжүн, билиин өргүүр болзунам деп кырганнар өрү тейлеп орар-дыр бис.
— Доржу куда кайы хире эрткен деп бодаар-дыр силер?
— Ол база ажы-төлдүң изиг күзел-деткимчези-биле эрткен улуг байырлалывыс-тыр. Оларның каткы-хөглүг чугаазын, ыры-самын магадап, өөрүдүвүс. Хамык чонувусту, эшти-өөрнү, дөргүл-төрелди, ажы-төлдү аас-кежиктиг, амырап турда көөрү ада-ие улуска каш дакпыр аас-кежик-тир. Өөм ээзи-биле, шынап-ла, аас-кежиктиг улус-тур бис деп чоргаарланыр-дыр бис.
— Күзелдериңер бүдүп, ажы-төлдериңер аразынга ам-даа хөй чылда кады чурттаарыңарны күзедим, Чылбак Чанган-ооловна. Аныяк-өскенге ёзулуг үлегерлиг өг-бүле-дир силер.
Светлана БАЛЧЫР.
Чурукта: Монгуштар болгаш оларның ажы-төлү, уйнуктары.
Авторнуң тырттырган чуруу.
“Шын” №12 2025 чылдың апрель 3