Тожу, Тере-Хөл-биле кызыгаарлажып чыдар соңгу-барыын Моолдуң Хөвсгөл аймакта цаатаннар деп эвээш санныг чон чурттап чоруур. Олар — түрк дылдыг, иви ажыл-агыйлыг, көшкүн амыдыралдыг чон. Боттарын тывалар (тухалар) бис деп санап чоруур болгаш цаатан деп адынга арай таарзынмас. Чүге дээрге моол дылда «цаа» дээрге «иви» дээн, ынчангаш иви малды малдап чоруур улусту «цаатан» кылдыр адай берген. Бөдүүнү-биле чугаалаарга, ивижилер бооп турар. Хойжуларны азы чылгычыларны аңгы омак-сөөктүг чон кылдыр санавазы-биле дөмей, цаатан деп аңгы омак-сөөк чок, иви малды малдап чоруур тывалар бис деп боттары санап чоруур. Оларның ук-төөгүзү, чоок төрелдери – Тожунуң ивижилери – Россияның соңгу чүгүнүң биче буурай үндезин чону. 2000 чылда болган Моолдуң чон чизезиниң түңнелдери-биле оларның саны 303 кижи турган, 2010 чылдың чизезинде – 282, а 2020 чылдың чизезинде 208 кылдыр саны бадып келген. Моол күрүнеде дың чаңгыс иви ажыл-агыйын олар тудуп чоруур.
Октябрь 14-15 хүннеринде Моолдуң Хөвсгөл аймааның чагырга даргазы Лааган Тумурбаатарга баштаткан ажылчын бөлүк Тывага албан ёзузу-биле аалдап кээп чораан. Ужуражылганың кол сорулгазы Моолдуң ивижилериниң төлээлерин Кызылда болгаш Тожуда чурттап чоруур чоок төрелдери-биле ужураштырып, кадык камгалалы болгаш өөредилге адырынга Тыва биле Моолдуң кады ажылдажылгазын калбартыры болган. Бөлүктү баштап чоруур даргалар ажыл-херектерин аңгы бүдүрүп чоруп турда, бис бичиизинде Тожуга чурттап артып калган кады төрээн угбазынга ужуражып келген угбашкылар-биле чугаалаштывыс.
Моолдуң Хөвсгөл аймааның Цагааннуур сумузунда чурттап чоруур ивижи Тожу тываларының төрел аймаа Моол күрүнеде албан ёзузу-биле цаатан деп атты эдилеп, чай боорга, ийи муң ажыг иви малын соңгу тайгаларга семиртип ап, кыш боорга, иштик черлерже көжүп-дүжүп амыдырап чоруурлар. Оларның кол ажыл-агыйы-ла ол – иви малдаар. Малындан өске акша ажылдап алыр аргазы чок болганындан чоокку чылдарга чедир мыйызын база кезип, садыптар чорааннар. Ынчаарга, малы мыйыс кескен черинден аарып-аржып, саны кызырлып эгелээнинден 90 чылдарда 300 хире иви арткан. 2004 чылдан тура Тыва биле Моолдуң Хөвсгөл аймаа экономика болгаш культура талазы-биле кады ажылдажылганы эгелээн. 2010 чылда Цагааннуур сумузунуң ивижилеринге Тожудан 20 баш ивини чорудуп берген. Моолдуң чазаа иви ажыл-агыйын сайзырадыры-биле күрүне деткимчезин берип эгелээрге, мыйызын кеспейн барган – малдың баш саны өскен. Бо чылдың байдалы-биле оларның баш саны 2661 четкен. Ивиниң сүдү инек ышкаш хөй болбас. Ынчалза-даа ол кончуг үскүр, чедингир, сүүзүннүг бооп турар. Бир хува аяк ишти сүт-биле 3-4-даа катап улуг пашка хайындырган шайны сүттептер. Иви сүдүнден хөй кезиинде курут кылыр, өремезин алыр. Чиш кылдыр чылдың-на малын соп турбас, чүгле улгадып, кырый берген ивизин согар. Көшкүн амыдыралдыг, тайгалар одуртуп чурттаар болгаш, аңнаар, балыктаар. Ивиниң бышкаандан, кежинден идик-хепти, янзы-бүрү каасталгаларны, эдилелдерни кылып, сонуургап барган туристерге садып турар. Оларның чурттап турар оран-савазын алажы өг деп адаар. Ол көжер-дүжеринге кончуг эптиг. Иви малды хөлге кылдыр база ажыглаар. «Цаа дээрге моол дылдан очулдурарга, иви-дир. Иви малды азырап чоруур чаңгыс борбак бо аймакты өске мал малдап чоруур улустан аңгылап, ылгаары-биле цаатан деп адай берген. Иви малды тывалар малдап чоруур. Чүгле ивини эвес, тывалар хойну, инекти, чылгыны база азырап чоруур. Ынчалза-даа дөмей-ле цаатаннар деп адаар. Цаатаннар аразында чүгле тывалар эвес, калгалар, даргаттар база бар. Тайгада чурттап, иви малдап чурттап чоруур эр кижи-биле өгленип алган чурттап чоруурлар» — деп, Оюнбадам башкы тодаргай тайылбырны берди.
Цагааннуурда школа директору Оюнбадам Чулуун Тываның күрүне университединиң филология факультедин «тыва дыл, чогаал башкызы» мергежилдиг 1995 чылда дооскан. Үжен чыл дургузунда студент чалыы үезин эрттирген Кызылынга чаңгыс-даа келбейн турганын, бо ажылчын бөлүк-биле чаа келгенин чугаалады. Цагааннуур суурнуң чурттакчы чонунуң саны ийи муң ажыг, ооң иштинде тываларның саны 600-700 хире. Олар тайгага иви малдаарындан аңгыда, төпте, суур черде өске ажыл-агыйны кылып чурттап чоруур. Школазында тыва дылды аңгы өөретпейн турар-даа болза, күзелдиг улуска шактарны эрттирип турар. Оюнбадам Чулууннуң бодунуң тургусканы ном-биле өөренип турар. Тайгада ивижилерниң өөренир назылыг ажы-төлү суурга чедип келгеш, интернатка-даа турар, сууржуң амыдыралче кирген кырган-авазы азы бир чоок төрелиниң бажыңынга туруп алгаш, өөренир. Өске черлерде-биле дөмей, мында база аныяктар сумузундан үнүп чорупкаш, улуг хоорайларже ажылдап, өгленип чоруп турар. Бо сургакчылаашкынның чугула айтырыгларының бирээзи аныяк кадрларны Тывага белеткеп алыры бооп турар. Цагааннуур школазынга тыва дылды башкылаар кижини Тываның күрүне университединге керээ ёзугаар өөредип алгаш, өске каяа-даа эвес, албан Цагааннуур школазынга ажылдаар кылдыр ажыл чорудар. Бо хүнде тыва дыл башкызы школада чок. 2022 чылда тыва дылды өөредип эгелей бээрге, уруглар элээн өөренип апкан. Чүгле бижимел эвес, аас чугаага эки билир. Кадык камгалал адырынга хамаарыштыр база сорулга ындыг: келир үениң Цагааннуурга ажылдаар эмчизин Республиканың медицина колледжизинге өөредип алыр.
Ха-дуңма, угбалышкылар ужуражылгазынга келген төрелдерниң бир улуг күзели – чүгле Тывага ужуражыры-биле кызыгаарланмайн, боттарының чер-чуртунче база чалап алыры. Тожуда чурттап чоруур 87 харлыг Александра Чамбаловна Бараанның кады төрээн дуңмалары угбазынга кээп ужурашканын аажок улуг өөрүшкү-биле чугааладылар. Шаанда Тожу, Тере-Хөл, Хөвсгөл ол ынчаар ивижилер одар-белчиир аайы-биле ол черлерниң шуптузун эжелей чурттап чорда, ССРЭ биле Моол Арат Республиканың кызыгаарын тодарадып, чурумну шыңгыыраткан түңнелинде төрел аймактар кызыгаарның ол-бо талаларынче ийи чарлы берген деп тайылбырлаар болду. Улуг уруу Шура 8 харлыг, школада өөрени берген боорга, Тожуга арттырып кааш, ада-иези ийи бичиизин эдертип алгаш, кызыгаарның Моол талазынче чурттап чоруй барган деп келген аалчылар билип турар. А Тывада артып калган угбазының чугаазы-биле, хөөкүйлер репрессия үезинде уруун арттырып кааш, ынаар дезер ужурга таварышкан бооп турар. Кады төрээн угбашкылар бир дугаарында 2018 чылда ужурашкан. Бо удаада кээрде, ада-иезинден Моолга барып төрүттүнген ажы-төлүнүң аразындан 57 харлыг оол дуңмазын эдертип алгаш келгеннер. Боттарының ажы-төлүн база эдертип, угбазынга таныштырып чораан. «Тывага келирге, шупту чүве чаагай, эки-дир. Чүнү-даа сонуургап көрдүвүс: музейни, Эне-Сайны... Угбам-биле иелээ куспактажып алгаш, кады удуп хондувус. Угбамга эргеленип, чассып алырымга, экизи кончуг-дур»— деп, Пүрвээ угбай амырап олурду. Ол оглу Сансарны эдертип чоруур. Бир кады төрээн дуңмазы Сайынцэцэг Мөнхөө уруун эдерткен. Моолга төрүттүнген оол дуңмазы Очирбат Шура угбазын чаңгыс-даа көрүп көрбээн, чаа ужурашкан болду. Угбашкылар келир чылын Тожуга болур ивижилер байырлалынче чалаткан. А ТР-ниң Чазааның Даргазы Владислав Ховалыг кады ажылдажылга дугайында доктаалда хан төрел ха-дуңманы 3 чыл болгаш-ла, бот-боттарынче аалдап чедерин организастаар деп пунктузунуң күүселдези кылдыр келир чылын Тывага болур IV делегей чергелиг буддизм шуулганынче чалаан.
Тыва тоннарын кеткилеп алган долбанныг кызыл чаактарлыг, карактарында оттар чайнаан аалчыларны найысылалга көрген аныяктар сонуургап, чугаалажып, тывалап билирин магадап турганнар болду. Төрээн чуртундан оранчок ырак черде, тайганың тайгазында, улуг Моол күрүнениң иштинде каш борбак боттары төрээн дылын чидирбейн, эдилеп чорууру кайы хире улуг чоргаарал-дыр? Школага база тыва дылывысты ажы-төлүвүске өөредиилиңер, биске дээди эртемниг специалистен улуг Тыва белеткеп бээр болза деп изиг күзелин илередип, оран дүвүнден аалдап кээп турар-дыр. А бис?.. Моон база түңнелден тыва кижи бүрүзү үндүрер болза эки.
Дээди эртем чедип алган найысылалынга үжен чыл келбээн Чулуун Оюнбадам магадап ханмады: «Кызыл чараш-тыр. “Азия төвү” кайгамчык-тыр. Чаа-чаа чараш бажыңнар эңдере туттунган. Көңгүс өске, чаа Кызыл апарган-дыр, а мээң сеткилимде беш чыл иштинде чурттаан Южныйым эргим хевээр чыдып калган».
Моолдуң ивижилери болур тыва төрелдеривис сураанын тып, күзээнин чедер болзун. Боттарының чурттап чоруур каас-чараш бойдустуг чер-чуртунда алажы өглеринге Тожу черниң ивижилери – хан төрел чоок кижилери база чедер-ле болзун.
Надежда КУУЛАР.
Чурукту Александра Бараандан алган.
«Шын» №41 2025 чылдың октябрь 23