Москва хоорайда «Хуамин парыгы» деп кыдат сайгарлыкчы ажыл-агый төвү Россия биле Кыдаттыӊ аразынга кады ажылдажылга чорудар чаа шөл болган.
Эрткен неделяда аңаа Тываныӊ Баштыӊы Владислав Ховалыг КУР-нуӊ Россияда Элчин чериниӊ төлээлекчи сайыды Лю Сюэсун, делегей чергелиг «Хуамин» корпорацияныӊ чиӊгине директору Ли Чжэн-биле, Sany, Norinco, China Unicom деп компанияларныӊ, China Construction Bank, ICBC деп банкыларныӊ төлээлери-биле ужурашкан.
Кыдаттыӊ баштыңы Си Цзиньпин март айда Москвага үш хүн дургузунда кээп чораан үезинде, «Хуамин парыгы» деп төпке доктаап турган.
КУР-нуӊ Даргазынга үш дугаар хуусаага, ам-даа беш чыл соӊгуткан соонда, Кыдаттың баштыңы политик даштыкы чуртче баштайгы сургакчылаашкынын Россияже кылган. Ынчан Си Цзиньпин Владимир Путин болгаш Россияныӊ Чазааныӊ кежигүннери-биле ужурашкан.
Россия биле Кыдаттыӊ аразында быжыг харылзаа делегейниӊ өске чурттарынга үлегер болур дээрзин Россияның Президентизи Владимир Путин ынчан Кремльге демдеглээн.
Ийи чурттуӊ баштыңнары «Чаа үе-чадаже шилчип тура, бүгү чүүлдерге партнерлар болур, стратегтиг кады ажылдажылганы чорудар, россий-кыдат харылзааларны ханыладырыныӊ дугайында Дугуржулгага» болгаш «Россий-кыдат кады ажылдажылганыӊ 2030 чылга чедир кол-кол угланыышкыннарын сайзырадыр планыныӊ дугайында Дугуржулгага» ат салганнар.
Үстүнде Эчис сорулгалыг документилерге Россия биле Кыдаттыӊ удуртукчуларыныӊ ат салганы, бистиӊ чурттарывыстыӊ аразында, ооӊ иштинде кызыгаар чоогунда Тыва Республиканыӊ, Кыдаттыӊ регионнары болгаш компаниялары-биле кады ажылдажылганы делгемчидер болгаш ханыладыр чаа идигни берген.
КУР-нуӊ Иркутск хоорайда Чиӊгине консулу Ли Хайныӊ апрельде Тывага кээп чорааны ооӊ бадыткалы болур. Тываныӊ Баштыӊы Владислав Ховалыг болгаш Тываның Чазааныӊ төлээлери-биле кыдат дипломат ынчан ужурашкан. Ооӊ удуртуп-баштап турары даштыкы херектер албан чери Тыва Республика биле Кыдаттыӊ регионнарыныӊ болгаш компанияларыныӊ аразынга көвүрүг болур дээрзин Ли Хай аӊаа чугаалаан.
Россия биле Кыдаттыӊ удуртукчулары күрүне деӊнелинге кады ажылдажылганыӊ быжыг таваан тургузуп каанда, идегелдиг дипломаттыг харылзаага даянып, ооӊ мурнунда чардынган дугуржулгаларны амыдыралга боттандырар, кыдат партнерлар-биле улаштыр кады ажылдаар чаа арын Тыва Республиканың мурнунда ажыттынган.
Тываныӊ делегациязы-биле чугаалажыышкынга КУР-нуӊ Россияда Элчин чериниӊ төлээлекчи сайыды Лю Сюэсун-биле кады киришкен кыдат компанияларныӊ, банкыларныӊ аттарын адаарга безин, тыва биле кыдат партнерларныӊ аразында делегей чергелиг кады ажылдажылга чаа, оон-даа бедик деӊнелче шилчээни көстүп турар.
Ону чедип алырынга, «Сайгарлыкчы ажыл-агыйжы Россия» хөй-ниити организациязы биле «Енисей Сибири» корпорация улуг дузаны көргүскенин айтыр апаар. Олар Тываныӊ инвестициялыг күчү-шыдалын «Хандагайты» үлетпүр-бүдүрүлге хевирлиг тускай экономиктиг зонаны тургузарынга болгаш Тывадан кызыгаар таварты Моолче, Кыдатче кирер транспорт оруун тургузар талазы-биле келир үеде кедилиг төлевилелдерни база таныштырганнар.
Амгы үеде АКШ-тыӊ болгаш барыын чүк чурттарыныӊ талазындан Россияга удур кажанда-даа туруп көрбээн ыйыдыышкынныӊ уржуундан, Кыдат Улус Республика болгаш өске-даа бистиң-биле эп-найыралдыг чурттар-биле кады ажылдаары бистиӊ чуртувуска ону улуг чидириг чок ажып эртер арганы берип турар. Харын мырыңай Мурнуу-Чөөн Азия-биле, ооӊ иштинде кожавыс Моолдуң, Кыдаттың чаа рыноктарны ажыдары биске улам бүзүрелдиг болгаш үр хуусаада кедилиг, кайы-даа талага ажык-дузалыг садыглажыышкынны сайзырадыры чугаажок.
«Эрткен чылын бистиӊ чурттарывыстыӊ аразында бараан саарылгазы 190 млрд ажыг америк доллар түӊнүг болган болза, бо чылдыӊ 1-ги кварталында ол көргүзүг 53,8 млрд америк доллар чедип, эрткен чылдыӊ бо-ла үези-биле деӊнээрге, 38 хуу өскен» — деп, КУР-нуӊ чиӊгине консулу Ли Хай Тываныӊ Баштыӊы Владислав Ховалыг-биле үстүнде айыткан ужуражылгада чугаалаан.
Ынчалдыр, Россияныӊ даштыкы садыглажыышкында бир дугаар партнеру Кыдат болуп турар. Энергетика, авиация, космонавтика болгаш өске-даа адырларда бот-боттарынга киирер инвестициялар көвүдеп турар. Ийи чурттуң аразында эртем-техника харылзаалары болгаш электроннуг садыглажыышкын бедик деңнелде сайзырап турар. Тывага хамаарыштыр алыр болза, «Лунсин» комбинаттыӊ ажыл-чорудулгазының ачызында Кыдат база-ла республиканың эң хөй садыг-саарылгалыг, бир дугаар даштыкы партнеру болуп турар.
Бистиӊ чуртувус делегей чергелиг кады ажылдажылгазын, даштыкы экономиктиг ажыл-чорудулгазын Мурнуу-Чөөн Азияже угландырганы географтыг туружу-биле Россияныӊ Моол кызыгаарында турар Тывага, республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезинге бурунгаар улуг базым кылыр онзагай арга-шинекти берип турар.
Республиканыӊ Баштыӊы Владислав Ховалыг ону тодаргай билип, бо талазы-биле бодамчалыг болгаш бурунгаар чүткүлдүг ажылдап турар.
Чижээлээрге, республикадан хөмүр-даш болгаш өске-даа минералдыг казымал байлакты үндүр сөөртүр (чылда 14 сая тонна чедир) кылдыр планнап каан турган, чүгле Кызыл–Курагино аразында, ужу муӊгаш, соксадып каан демир-орук тудуунуӊ төлевилелин безин, Владислав Ховалыг Сибирьден экспорт барааннарын Тыва таварыштыр Моолче, Кыдатче болгаш улаштыр өске-даа чурттарже чорудар транзиттиг магистраль кылдыр эде көөрүн саналдаан. Тыва таварыштыр Россиядан Азияже өде углаан демир-орукту кылыптарга, Мурнуу-Чөөн Азия чурттарындан Россияже чүък сөөртүлгези база көвүдээр дээрзи чугаажок.
Моолдуӊ чазаа Тыва-биле кызыгаар барыын аймактарынче демир-орук тудуунуӊ дугайында инвесторлар-биле Дугуржулганы кылганын барымдаалааш, Тываже демир-орук, Россия биле Моолдуӊ аразында күрүне кызыгаарыныӊ мурнуу талазындан дүрген чедип келири чадавас. Курагино–Кызыл демир-оруунуӊ төлевилел-сметалыг документациязыныӊ баштайгы вариантызын, оон хөй чүък сөөртүр кылдыр эде көөр апаар, ол ажылга, база-ла эвээш эвес акша-хөреӊги болгаш, а эӊ-не кол чүүл, үе херек болуп турар.
Тываныӊ Баштыӊы Владислав Ховалыг Кызыл хоорайда Моолдуӊ Чиӊгине консулу Чимэд Гандболд-биле, Тыва-биле кожа моол аймактарныӊ губернаторлары-биле, Моолдуӊ чазаа-биле үргүлчү ажылчын харылзааны үспейн тудуп, Россия биле Моолдуӊ аразында чазак деӊнелдиг дугуржулгаларны ажылдап кылырынга киржип турар болгаш, Моолдуӊ орук четкизин сайзырадыр талазы-биле бистиӊ кожавыстыӊ планнарыныӊ дугайында кончуг эки билир.
Тываны таварып, Сибирьден Моолче, Кыдатче үнер, келир үеде кедилиг база бир демир-орук магистралыныӊ тудуу саадап-даа болза, чоокку чылдарда черле эгелей бээрин планнап турар.
Демир-орук тудуу саадаар-даа болза, Тывадан Мурнуу-Чөөн Азияже агаар оруу чоокку үеде ажыттынар ужурлуг. Кызылдан Моолдуң Улангом, Улан-Батор хоорайларже, Кыдаттың Урумчи болгаш Пекин хоорайларже бо чылдың төнчүзү, келир чылдың эгезинден эгелеп авиарейстер ажыттынып, пассажирлер болгаш чүък сөөртүр самолеттар ужудуп эгелээринге чедир эвээш үе арткан. Ол ажыл колдуу-ла адакталып турар.
Кызылдың аэропорту Азия биле Европа аразында делегейниӊ хамааты авиарейстериниӊ агаар оруунуӊ шуут адаанда турары, ону делегей чергелиг аэропорт кылырынга кончуг таарымчалыг. Кызылдыӊ аэропортун таварыштыр чурттар аразынга авиа аргыжылганыӊ ажыттынарынга Моолдуӊ авиакомпаниялары улуг сонуургалдыг. Чүге дээрге эң кыдыг кызыгаарда турар Кызыл аэропортунга даштыкы авиакомпанияларның самолеттары бистиӊ чуртувустуӊ иштики өртектери-биле кывар-чаар чүүл-биле куттунуп алыры оларга орулгалыг болур. Ылаңгыя Моолдуӊ самолеттары Кызылдан куттунуп алгаш, Моолга иштики рейстерни кылып болур деп специалистер санап турар.
Тываны таварыштыр Мурнуу-Чөөн Азияже агаар оруун ажыткан соонда, келир чылын «Хандагайты–Боршоо» хыналда-эрттирилге пунктузун чурттар аразында хөй талалыг болгаш дүн-хүн чок ажылдаар кылдыр эде тургузары планнаттынып турар.
Бистиӊ талавыстан кызаар эртер ук пунктуну чаартып кылып турарын Тываныӊ Баштыӊы Владислав Ховалыг боду доктаамал хыналдага алган, кызыгаар болгаш каайлы албаннарыныӊ удуртукчулары-биле, тудугжулар-биле үргүлчү ужуражып турар.
«Хандагайты–Боршоо» хыналда-эрттирилге пунктузун хөй талалыг болгаш дүн-хүн чок ажылдаар кылдыр шилчиткен соонда, Мурнуу-Чөөн Азияже автотранспорт оруун ажыттынар.Ооң соонда, Тываны таварыштыр Россия биле Моол, Кыдат аразында садыг-саарылга каш катап өзер, аңгы-аңгы бараан-сараан сөөртүлгези хөй дапкыр көвүдээр.
КУР-нуӊ Россияда Элчин чериниӊ төлээлекчи сайыды Лю Сюэсун болгаш кыдат инвесторлар-биле ужурашкан соонда, Тываныӊ Баштыӊы Владислав Ховалыг: «Тыва дээрге улуг инвестициялар киирер арганы берип турар девискээр болур. Инвесторлар бисче келиксээр болгаш биске кээп-таа турарлар. Чижээ, 2022 чылда республиканыӊ экономиказын хөгжүдеринге, 17 млрд ажыг рубльди киирген. Ол хемчээлди оон-даа улгаттырар деп турар бис. Тудуг, үлетпүр, туризм болгаш өске-даа адырлар талазы-биле ажылдап кылгаш, белеткеп алган бөлүк саналдарывыс эвээш эвес» деп чугаалаан.
Ылаӊгыя коллективтиг Барыын чүк күрүнелериниӊ бистиӊ чуртувуска болгаш КУР-га удур санкция дайынын чорудуп турар байдалда, Тыва бодунуң бойдус байлааныӊ курлавырынга болгаш Россиядан Мурнуу-Чөөн Азияже бүгү талалыг улуг орук ажыдарынга таарымчалыг туружу-биле, стратегтиг чаа экономиктиг база политиктиг байдалды тургузарынга, бодунуӊ көскү үлүүн киирер арга-шинектиг апарган.
Мооң мурнунда, Тываны Азияныӊ географтыг төвү деп туристерге сонуургадырдан аңгыда, орук-сууру муңгаш, кыдыг-кызыгаар республика турган болзувусса, делегейде амгы үеде тургустунуп келген байдал-биле Тыва бистиң чуртувус Россия болгаш Моол биле Кыдатче агаар, автотранспорт болгаш демир-орук коридорунуң Мурнуу-Чөөн Азияже хаалгазы апаар арга-шинек тургустунган.
Россия-биле КУР-нуӊ Дугуржулгаларны күүседири-биле, Тываныӊ Баштыӊы Владислав Ховалыг болгаш республиканың чазаа федералдыг органнар-биле кады ажылдап турар.
/ Мерген КЫРГЫС.
"Шын" №36 2023 чылдың май 20