Шаг-төөгүден бээр Төп Азияның көшкүн чоннары сүт-саан элбеп, мал-маганның баш саны көвүдеп, деңгел-шыдалы бедээнде, Наадым байырлалын эрттирер чаңчылдыг чораан. Көшкүн чоннарга мал-маган дээрге өртээ турбас өнчү, эгээртинмес эртине-ле болгай, бай-шыырак амыдыралдың деңнелин дуюглуг малдың бажы-биле үнелээр.
Чогум “Наадым” деп сөс моол уктуг, “байыр-дой”, “маргылдаа”, “оюн-тоглаа” дээн уткалыг. Эрги моол “naɣadum” деп сөстү “эр кижиниң үш оюну” (эрийн гурван наадам) деп билзе чогуур – хүреш, ча адары, аът чарыжы. Наадымны ол ышкаш күштүг моол салдарга алыскан буряттар (Сурхарбан), тывалар (Наадым), калмыктар (Эрин гурвн наадн (Джангариада)), Кыдаттың Моол-биле кызыгаарлажып чыдар кожа-хелбээ можулары (Иштики Моол болгаш Синьцзян-Уйгур автономнуг район), Сайрам-Нур хөлдүң эриктерин эжелей чурттаан Или шынаазының казахтары, дунганнар, а ол ышкаш Хух-Хото чоогунуң кыдаттары эрттирип турар.
Тыва Наадымга хамаарыштыр алырга, ооң эрте-бурунгу хевиринде чер ээлеринге, өгбелерниң сүлде-сүнезининге ак чемин чажып, өргүл кылыры турган, ону албан-на чайның ортаа үезинде эрттирер. Шак ынчалдыр, төрел бөлүктүң, аймактың чер-девискээрин камгалап арткан өгбелерниң сүнезини-биле, чер ээлери-биле чаңгыс эп-сеткилдиин көргүзүп турар. Ук езулал чоннуң байыр-дою, оюннар болгаш маргылдаалар-биле доостур.
Тыва Наадымны эрткен чылдарда-даа, амгы үеде-даа күш-ажылга, нургулайында мал ажыл-агыйынга тураскаадып, аңаа чедиишкиннерни демдеглеп эрттирип турар чүве болза, моолдарның Наадымын оларның Кыдатка удур тура халыышкынынга, чурттуң бот-догуннаашкынынга тураскааткан.
Ча адарынга, аът чарыжынга маргылдаалардан аңгыда, Наадымның эң-не “чиштиг” көргүзүү – хүреш. Ол бурун тоолчураан төөгүлүг. Тыва тоолдарда ол чугула черни ээлеп турар. Чүс-чүс чылдар дургузунда арга-хоргалар-биле байлакшып келген хүреш улус-чоннуң кужурун хандырар оюну апарган. Бо хүннерде безин аңаа хандыкшыл сулараваан, хүрештиң салдары-биле спорттуң аңгы-аңгы хевирлеринге бистиң мөгелеривис чайынналчак чедиишкиннерни чедип ап турарлар.
Наадым – хөй-ниитиниң байырлалы. Ол өске найыр-байырлалдарга бодаарга, дазылы быжыг, өскерилгелерге белен-селен алыспазын көргүскен. Коммунистиг идеология бодунуң салдарын аңаа база чедирзежок, ол бистиң үелеривиске чедир өскерлиш чок дамчып чедип келген. Өгбелерниң салгалдарынга арттырып кааны улуг эртинези ол-дур.
Артур ХЕРТЕК.
Чуруктарны интернеттен алган.
"Шын" №60, 2023 чылдың август 12