Наадым байырлалында спортчу маргылдаалар быжыг корум-чурумнуг, бедик деңнелге болуп эрткен. Чурум ёзугаар баштайгы маргылдаа июль 18-те эртенгиниң 7 шакта 42 км 195 метрге эр, херээжен спортчулар аразынга чарыш чадаг терге оруунга эгелээн. Улаштыр Тос-Булакка эр, херээжен улус аразынга тыва ча адары база аът чарыжы болган.
МАРАФОН МАРГЫЛДААЗЫНЫҢ ТЕРГИИННЕРИ
Марафон маргылдаазынга ниитизи-биле 41 спортчу бүрүткеткен, оларның 29-зу эр, 12-зи херээжен маңнакчылар. Маргылдаа үезинде 7 маңнакчы шыдашпайн казыттынган. Түңнелинде чүгле 34 киржикчи төнчүзүнге чедир халааннар. Чөөн-Хемчиктен Уран-оол Монгуш 2 шак 43 минута 11 секунда халааш, 1-ги черни алган. Ак-Довурактан Уяраш Монгуш 2 шак 43 минута 31 секунда халааш, 2 дугаар болган. Чөөн-Хемчиктен Айдың Сат 2 шак 45 минута 15 секунда маңнааш, 3-кү черже кирген. Кызылдан Денис Дмитриенко 4-кү чер, Каа-Хем кожуундан Доржу Монгуш — 5-ки, Эрзинден Айдыс Тогаа — 6-гы, Өвүрден Күзел Төмүр — 7-ги, Улуг-Хемден Айдыс Тюлюш — 8-ки чер.
Херээжен улус аразынга: 1-ги черни Каа-Хем кожуундан Айгуль Күвезин алган, 2 дугаар черде Улуг-Хемден Айнура Шалган, 3 дугаарында Кызылдан Мария Зотова, 4-кү черде Бай-Тайгадан Чейнеш Манчыылай, 5-ки черде Улуг-Хемден Ольга Ондар алган.
ЧА АДАР ОЮНГА ШЫЛГАРААННАР
Тыва ча адар оюннуң эр адыгжылар аразынга тергиидээннер: 40 метрге “Баг адар хевиринге” база херээжен адыгжылар аразынга 30 метрге “Борбаанды адар хевиринге” маргылдааның түңнелдери: 1-ги чер — Сылдыс Монгуш (Чөөн-Хемчик.), 2-ги чер — Буян-Цо Сат (Чөөн-Хемчик), 3-кү чер — Ринчен Ондар (Сүт-Хөл), 4-кү чер — Андрей Монгуш (Кызыл), 5-ки чер — Дан-Хаяа Хертек (Мөңгүн-Тайга), 6-гы чер — Айдың Маадыр-оол (Өвүр), 7-ги чер — Танзат Самдан (Чаа-Хөл), 8-ки чер — Байвек Чигден-оол (Чөөн-Хемчик).
Тиилекчи Сылдыс Монгуш чиик машина Лада-Гранта, кубок, медаль, дипломга төлептиг болган.
Херээжен адыгжылар: 1-ги чер — Шеңне Дарңай (Улуг-Хем), 2-ги чер — Анзат Доржу (Улуг Хем), 3-кү чер — Чаяна Иргит (Бай-Тайга), 4-кү чер – Аржаана Мортуй-оол (Бай-Тайга), 5-ки чер — Азиана Намдал (Тес-Хем), 6-гы чер — Сорунза Салчак (Бай-Тайга), 7-ги чер — Аржаана Куулар (Барыын-Хемчик), 8-ки чер — Александра Монгуш (Чөөн-Хемчик).
АЪТ ЧАРЫЖЫНЫҢ ТИИЛЕКЧИЛЕРИ
15 км хемчээлге 4 хар чедир 73 аныяк аъттар чарыжы: 1-ги чер — Чөөн-Хемчик кожууннуң Баян-Тала сумузундан Динар Ооржактың 4 харлыг Согун-Доруг аъды, мунукчузу Дугар Ооржак; 2-ги чер — Бай-Тайга кожуундан Айдаш Доржунуң 4 харлыг Кара аъды, мунукчузу Аганак Монгуш; 3-кү чер — Улуг-Хем кожууннуң Көк-Чыраа сумузундан Сылдыс Анай-оолдуң 4 харлыг Доруг кашпал аъды, мунукчузу Номужап Хуурак; 4-кү чер — Өвүр кожуундан Сылдыс Донгактың 3 харлыг Шилги аъды, мунукчузу Найыр Монгуш; 5-ки чер — Бии-Хем кожууннуң Сесерлиг сумузундан Сеңгин Салчактың 4 харлыг Калдар аъды, мунукчузу Айдыс Манзыр; 6-гы чер — Улуг-Хем кожуундан Экер Кыргыстың 4 харлыг Шилги аъды, мунукчузу Садыя Ажы; 7-ги чер — Тес-Хем кожууннуң Берт-Даг сумузундан Сүбедей Дижитмааның 4 харлыг Калчан шилги аъды, мунукчузу Начын Шимет; 8-ки чер — Тес-Хем кожуундан Севээн-Доржу Дижитмааның 4 харлыг Калчан доруг аъды, мунукчузу Буян Шимет.
25 км хемчээлге 61 улуг чүгүрүк аъттар чарыжы:1-ги чер — Улуг-Хем кожуундан Эрес Эртинениң 5 харлыг Калдар аъды, мунукчузу Сүрэн Ыдамчап; 2-ги чер — Тере-Хөл кожуундан Кежик Монгуштуң 5 харлыг Куш калдар аъды, мунукчузу Сүметей Монгуш; 3-кү чер — Чеди-Хөл кожууннуң Ак-Тал сумузундан Сайын Бадының 8 харлыг Калчан шилги аъды, мунукчузу Намзырай Назын; 4-кү чер — Тес-Хем кожууннуң Чыргаланды сумузундан Валерий Белчиттиң 5 харлыг Доруг аъды, мунукчузу Октябрь Тойбу; 5-ки чер — Улуг-Хем кожууннуң Торгалыг сумузундан Каң-Демир Домбааның 6 харлыг Доруг аъды, мунукчузу Кан-Демир Домбаа; 6-гы чер — Улуг-Хем кожуундан Байыр Доржунуң 10 харлыг Доруг аъды, мунукчузу Денис Натпит-оол; 7-ги чер — Бай-Тайга кожуундан Алаш-оол Өмнээжиктиң 10 харлыг Доруг аъды, мунукчузу Сайын Калинов; 8-ки чер — Бии-Хем кожуундан Евгений Нурсаттың 6 харлыг Шилги аъды, мунукчузу Айдыс Манзыр.
30 км хемчээлге 56 тыва аът чарыжы: 1-ги чер — Тес-Хем кожууннуң Ак-Эрик сумузундан Оттук Калданның 7 харлыг Хоор аъды, мунукчузу Каңдемир Кундел; 2-ги чер — Улуг-Хем кожуундан Валерий Белектиң 7 харлыг Шилги аъды, мунукчузу Амыр-Санаа Чамыян; 3-кү чер — Тес-Хем кожууннуң Ак-Эрик сумузундан Байыр-Белек Сыраттың 6 харлыг Доруг аъды, мунукчузу Начын Бодаалай; 4-кү чер — Кызыл кожууннуң Кара-Хаак сумузундан Роберт Салчактың 6 харлыг Кара аъды, мунукчузу Ачыты Ооржак; 5-ки чер — Өвүр кожуундан Айдыс Түлүштүң 6 харлыг Хүрең доруг аъды, мунукчузу Ай-Чүрек Седен; 6-гы чер — Тере-Хөл кожуундан Айдың Биче-оолдуң 5 харлыг Кара бора аъды, мунукчузу Арсен Хуурак; 7-ги чер — Таңды кожууннуң Кочетов сумузундан Николай Оюннуң 5 харлыг Калчан шилги аъды, мунукчузу Аңчы-Кара Оюн; 8-ки чер — Эрзин кожууннуң Мөрен сумузундан Өлзей Моннуң 6 харлыг Доруг аъды, мунукчузу Долаан Соян.
15 км хемчээлге 4 хардан улуг 58 аскыр аъттар чарыжы: 1-ги чер — "Чемпионнар чүректери" деп фондунуң 5 харлыг Калдар аъды, мунукчузу Серенчоп Эртинеевич; 2-ги чер — Өвүр кожууннуң Солчур сумузундан Буян Монгуштуң 6 харлыг Чаан-шилги аъды, мунукчузу Ай-Демир Кара-Монгуш; 3-кү чер — Барыын-Хемчик кожуундан Алаш-оол Начын-оолдуң 5 харлыг Калчан-хөө аъды, мунукчузу Айдың Балдан, 4-кү чер — Бай-Тайга кожууннуң Бай-Тал сумузундан Арбай-оол Кунзуктуң 6 харлыг Хүрең аъды, мунукчузу Чиңгис Ананды; 5-ки чер — Барыын-Хемчик кожуундан Владимир Монгуштуң 5 харлыг Шилги аъды, мунукчузу Түмен Монгуш.
Аъттар чарыжынга чиик машина Лада-Грантаны, кубок, медаль, дипломну Улуг-Хем кожуундан Эрес Эртинениң 5 харлыг Калдар аъды 25 км хемчээлге эрткеш алган.
ХӨЛ ШЫДЫРААГА ШЫЫРАКТАР
Июль 19-та найысылалда Аныяктар өргээзинге “Наадым-2025”-тиң тулган тиилекчизи ат дээш 73 эр, херээжен шыырак шыдыраачылар күжүн шенеп киришкеннер.
Түңнелинде дараазында ойнакчылар шылгараан: эр улус аразынга Болат Бадыраа (Кызыл хоорай) 1-ги черге төлептиг болган, 2-ги черни Долаан Салчак (Кызыл кожуун) база 3-кү черни Мөңгүн Сарыг-Лама (Кызыл хоорай) алганнар; херээжен ойнакчылар аразынга 1-ги черни Арина Иргит (Кызыл), 2-ги черни Наксыл Долзат (Кызыл), 3-үн Шуру Ондар (Сүт-Хөл) алганнар.
НАЦИОНАЛ ХҮРЕШ
Наадым байырлалында тыва хүреш маргылдаазынга 256 шыырак мөге тулган тиилекчи ат дээш ачыр-дачыр хүрешкеннер. Түңнелинде Чөөн-Хемчиктиң Шеми сумузундан республиканың Арзылаң мөгези Мөңге-Эртине Куулар шүглүп үнгеш, аарыкчы, деткикчи чонун өөрткен. Ол Наадым хүрештеринге ийи катап шүүлген.
Үжүүрүнде Чаан мөге Айдың Монгуш, 3-4-кү шаңналдыг черде Сүт-Хөл кожуундан Хартыга мөге Начын-Мерген Ооржак, ол ышкаш Начын мөге Баасан Баткар (Эрзин кожуун) дөрт шыырак мөгениң аразынче киргеш, “Тываның Хартыга мөгези” деп хүндүлүг атты чедип алган.
Сес шыырак мөгениң санынче Начын мөге Сайдаш Монгуш (Өвүр кожуун), Бады-Маадыр Самдан (Улуг-Хем кожуун), “Тыва Республиканың Начын мөгези” деп хүндүлүг бедик атты күүсеткен Оттук Доржукай (Өвүр кожуун), Александр Доржу (Улуг-Хем кожуун) кирген.
База бир солун хүрешке аныяк мөге Сүлде Доңгак (Сүт-Хөл кожуун) 32 мөге аразынга хончу хүрежинге Чаан мөге Сайын-Белекти удур чараш арганы кылып октаан. Дараазында 16 мөге аразынга шүүлген мөге Мөңге-Эртине Кууларга хончу хүрежинге үр хүрежип чоруй октаткан.
Шүүлген мөге шаңналынга чиик машина Лада-Грантаны, кубок, медаль, дипломну алган.
ТОС-БУЛАККА БОЛГАН ХҮРЕШ
“Наадым-2025” тыва хүреш маргылдаазынга сес шыырак мөгениң санынче кирбээн мөгелер июль 20-де Тос-Булакка хүрешкеннер. Аңаа 142 мөге хүрежинге кожуун чергелиг Чаан мөге Ширижик Түметей шүүлген, Начын мөге Начын Хомушку үжүүрлешкен, 3-4-кү шаңналдыг черни Начын мөгелер Артыш Монгуш биле Субудай Шойдун алган. Сес шыырак мөге аразынче Начын мөге Демир-Хая Самдан, кожуун Чааны Мерген Монгуш, кожуун Начыны Кежик Шыырап, Баазаң-Доржу Сандак (Эрзин) киргеннер. Шүүлген мөге база 2-8 кирген мөгелер, медаль, диплом база акша шаңналынга төлептиг болганнар.
МӨГЕ АЛЫШКЫЛАРНЫҢ ЧЕДИИШКИННЕРИ
Тываның Чаан мөгези Андрей Хертектиң аъды чыраа чавааларга Наадым чемпиону болган. База дуңмазы Тываның Күчүтен мөгези Эрес Кара-Салдың аъды челер чавааларга Наадым чемпионунга төлептиг болганы улуг өөрүшкү.
Алексей ЧАМБАЛ-ООЛ.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
“Шын” №28 2025 чылдың июль 24