Кызылдың педагогика институдунга студент чылдарывыста таныжып алгаш, бүгү назыда эжишкилер болуп арткан эжим дугайында «Шынның» номчукчуларынга таныштырып, сонуургадыр бодап алдым. Хөйнүң кичээнгей, хүндүткелинге езулуг төлептиг башкы-дыр ийин.
Бис ынчан эрткен чүс чылдың чеден чылдарының ортаа үезинде пединституттуң биология-химия факультединге өөренип турган бис. Каткы-хөглүг, ыр-шоорлуг, танцы-самныг чалыы үевисте чаңгыс бөлүкке беш чыл дургузунда кады чурттап, өөренир аас-кежиктиг болган бис. Бөлүүвүске тывалар, орустар холуй 20 ажыг кижи бис. Эштерим Наташа Иргит, Юлия Авык база мен ала-чайгаар чоокшулажып, бот-боттарывыска тааржып, эгезинден-не быжыг найыралдыг апарган бис. Үжелээ эки өөредилгелиг турдувус. Юлиявыс чүгле 4–5-тээр кижи. Кичээлдер соонда номчулга залдарынга кады хүнзээр ийик бис. «Найырал» кинотеатрынче кежээлерде кинолап, институтка организастап турган дыштанылга кежээлеринге-даа кады бис.
Күзүн өөредилге эгелээриниң бетинде студентилер көдээ ишчилерге дузалажып, совхозтарга бир ай иштинде ажылдаар турган. Бии-Хемниң «Өөк» совхозка тараа ажаап, Каа-Хемниң «Бурунгаар» совхозка картофель ажаап ажылдаан солун үелеривисти ам-даа сактып чоруур бис. Башкылаар практиктиг ажылдарны баштай-ла хоорай школаларынга, ооң соонда районнар школаларынга барып, биология болгаш химия кичээлдерин эрттирип турдувус. Хову практиказын чайгы үеде эрттирер чүве. Ол дыка солун болгаш уттундурбас үелерниң бирээзи. Ботаника талазы-биле үнүштер чыып, янзы-бүрү гербарийлер кылыр бис. Зоология талазы-биле курт-кымыскаяктар, күске-күжүген, чыланнарны сайгарып өөренир. Геологияга хамаарыштыр база солун ажылдарны шинчилеп турдувус. Студент чылдарывыста таныштарлыг апарган бис: Наташа биле Саша, Юлия биле база Саша, Сергей биле мен. Саша Ховалыг, Саша Сат, Сергей Карди ынчан Красноярскының политехниктиг институдунуң Кызылда салбырынга өөренип турганнар. Дыка найыралдыг болуп, чаңгыс-даа хүн ужурашпайн барбас турдувус. Демнигде солун, хөглүг, кандыг-даа бергелерге торулбас ийин.
Институтту доозупкаш, аңгы-аңгы тарап чоруй баргаш, бот-боттарывысты чоктажып, шаг болганывыс чугаажок. Чай чок ажылга алаагар дээш, харын үе-шактың, чылдарның эрткени эскертинмейн барган боор чүве. Канчаар-даа аажок хомуданчыг чүве Наташавыс аныяанда, элекке «аъдының бажы хоя бергени». Ковид деп халалыг аарыгның уржуундан эживистиң өөнүң ээзи Александр Ховалыг каш чыл бурунгаар база чок апарды.
Чаңгыс курсчу эштеривис – башкылар Екатерина Сарыгларовна Арандол, Лидия Седип-ооловна Тепл-оол, Юлия Чагар-ооловна Сат мергежилинге шынчы болуп артканы чоргааранчыг. Мен бодум башкылап, комсомол ажылынга ажылдап чордум. Ийиги дээди эртем чедип алгаш, шииткекчи мергежилдиг болуп, ол харыысалгалыг ажылды шаам-биле чүктеп ажылдадым. Өөм ээзи база ийиги дээди эртем дооскаш, ТР-ниң Айыыл чок чериниң подполковниги чораан. Ам аравыста чок.
Удавас бо айның төнчүзүнде эживистиң, башкы Юлия Чагар-ооловнаның төрүттүнген хүнү. Ынчангаш бо эживистиң дугайында тодаргайы-биле бижип көрейн. Ю.Ч. Сат Каа-Хем кожууннуң Суг-Бажы суурга төрүттүнген. Авазы «Совет Тыва» совхозка бухгалтерлеп, ачазы токарьлап ажылдап чораан. Оларның дөрт кызының хеймери – Юлия. Төрээн суурунга 8-ки классты дооскаш, улаштыр Кызылдың 2 дугаар школазын дооскан. Ол-ла чылын Кызылдың пединститудунче кирип алганда, эдержи бергенивис ол. Солун болгаш онзалап демдеглексээрим чүүл чүл дизе, эң баштай практика эрттирип, өөреникчилерге янзы-бүрү дуржулгалар көргүзүп, бир дугаар кичээл эрттирген школавыс Каа-Хем кожууннуң Бояровка (Копту-Аксы) сес чыл школазынга Юлия Чагар-ооловна күш-ажылчы базымын 1981 чылда эгелээш, бөгүнге чедир ол-ла коллективинде башкылавышаан. Дөртен ажыг чыл дургузунда ажылдап келген байлак дуржулгалыг башкының күш-ажылы хилис барбаан. Башкызын дөзеп салгаан башкылар, ылаңгыя биология-химия башкызы мергежилдиг, эмчилер болган доозукчулары эмгежок. Ол дыка хөйнү чугаалап турар ышкажыл. Чүгле билиг бээр дээш эвес, а төлептиг салгалды өөредип-кижизидер талазы-биле ол мергежээн. Ынчангаш шаңнал-макталдары хөй. ТР-ниң Өөредилге болгаш эртем яамызының, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң), Каа-Хем кожуун чагыргазының хүндүлел бижиктерин алган. РФ-тиң Президентизиниң грант шаңналының «Чылдың башкызы» номинациязының тиилекчизи. 2014 чылда «РФ-тиң ниити өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы» бедик атты аңаа тывыскан.
Юлия Чагар-ооловна кожуунунда, сумузунда хүндүткелдиг башкы боордан аңгыда, өг-бүлезиниң чоргааралы болуп чорууру өөрүнчүг.
Өөнүң ээзи Александр Стан-оолович база хөй чылдарда башкылап ажылдаан, амгы үеде хүндүлүг дыштанылгада. Саттар үш оолдуг болган. Олары үжелээ дээди эртемниг. Аас-кежиктиг кырган-ава, кырган-ача тос уйнуктуг. Оларының ийизи – чараш кыстары ам студентилер.
Юлия Чагар-ооловнаны коллегалары педагогика ажыл-чорудулгазының мастери деп мактап чугаалажыр. М.Горький мынча дээн: «Уруг бүрүзүнүң сеткил-сагыжында көзүлбес тускай хылдар бар, бир эвес оларга эптиг хол-биле дээптер болза, чараш үннер дыңналып кээр». Юлия Чагар-ооловна өөреникчилериниң сеткил-сагыжында хылдарны эптиг тып шыдаар онзагай шынарлыг. Башкының кичээл бүрүзү бот-бодунга дөмей эвес, катаптаттынмас, бир-ле чаа чүүлдү ол тып, чогаадып кээри-биле солун. Ынчангаш ооң өөреникчилериниң билии шыырак, янзы-бүрү деңнелдиң олимпиада, мөөрейлеринге чедиишкинниг киржип чаңчыккан. 2003 чылдан эгелеп Ю.Ч. Сат директорнуң эртем талазы-биле оралакчызы болуп ажылдап турар. Ооң билдилиг удуртулгазы-биле школа коллективи инновациялыг төлевилелдерге киржип турар, «Аныяк башкының школазының» ажыл-чорудулгазы макталдыг. Арга-дуржулгалыг башкы аныяктарның дагдыныкчызы.
Хөй чылдар эртип турза-даа, студент найыралывыс төнчү чок, улам быжыккан. Чайлыг хүннеривисте, байырлалдарда бот-боттарывысче аалдажып, сеткиливис үлежип, чок-барывысты алчып-бержип чоруур бис. Чоокта чаа эштеривистиң машиназы-биле Чөөн-Хемчик кожууннуң Теве-Хая сумузунда хоочун башкы эживис Ляна Өлзей-ооловнаның өөнге аалдап чедип чордувус.
Биче сеткилдиг эживис Юлия Чагар-ооловнага төрүттүнген хүнүн уткуштур байыр чедирбишаан, быжыг кадыкшылды, оон-даа бедик чедиишкиннерни, өг-бүлезинге аас-кежикти эш-өөрүвүс өмүнээзинден «Шын» солунну дамчыштыр чедирип олур мен.
Надежда КАРДИ.
Кызыл хоорай.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.
“Шын” №81 2024 чылдың октябрь 23