Национал паркта тыва төрел аймактар аллеязы

Архитектурлуг хакатон.

Шак бо сөс каттыжыыш­кынының утказын кижи чедир билбейн барып болур. Тываның күрүне университединиң студентизи уран шевер Серен Донгак башкызы химия кафедразының доцентизи Ольга Даваа-Сереновна Кендиван-биле кады 2020 чылда Аныяктар ажыл-агыйының талазы-биле федералдыг агентилелдиң Бүгү-российжи грантылар мөөрейинге “Төрел аймактарның архитектурлуг хакатону” (“Фамильный архитектурный хакатон”) деп төлевилелди киириштиргеш, тиилелгени чаалап алган турган.

Хакатон – чогаадыкчы кижилерниң мөөрейи. Архитектурлуг хакатон дээрге архитектура талазы-биле чогаадыкчы ажылдар мөөрейи дээрзи билдингир.

Шак бо төлевилелдиң аайы-биле ус-шеверлер болгаш Серенниң эш-өөрү бойдус-география салбырының студентилери төрел аймак аайын­че командалар тургузуп алгаш, боттарының фамилияларының тускай демдээн чогаадып кылып, хоорайның девискээрин каас­таар тускай арт-объектилер сиилбип кылыр талазы-биле аразында мөөрейлежип, ажылдааннар. Ниитизи-биле архитектурлуг хакатонга 5-5 кижиден тургустунган 10 бөлүк киришкен. Солун төлевилелдиң түңнелинде бо хүннерде Кызыл хоорайда Национал паркта бир онзагай каасталга – тыва төрел аймактар аллеязы тыптып келген.

“Шынның” бо хүнгү аалчызы Тываның күрүне университединиң көдээ ажыл-агый факультединиң 2-ги курузунуң студентизи, А.Б. Чыргал-оол аттыг Кызылдың уран чүүл колледжиниң, Р.Д. Кенденбиль аттыг Республиканың уран чүүл школазының доозукчузу, Россияның чурукчулар эвилелиниң кежигүнү Серен Уран-Херелович Донгак.

– Серен, канчап шак мындыг тускай төлевилел боттандырар бодал тыптып келгенил?

– Тыва чоннуң үндезин төрел бөлүк аймактарының амгы үеде фамилиялар апарган аттары онзагай болгай. Аравыста чараш, тыва фамилияларын орусчудуп турарлар база бар. Тыва кижи бодунуң өгбелеринден дамчып келген чараш фамилиязын эдилеп, үнелеп, салгалдарга дамчыдып, тайылбырлап берип чорууру чугула. Ынчангаш аныяк-өскен бодунуң өг-бүлезин үнелеп билир, төрел аймаан­га болгаш ада-өгбезинге, төөгүзүнге сонуур­галды оттурар сорулгалыг бо төлевилелди ажылдап кылган бис.

Кол бодалывыс кудумчуга хөй кижи дыштанып олуруптар сандайларны тыва чоннуң үндезин төрел бөлүк аймактарының аттары-биле холбаштырып тургаш, каастап кылгаш, найысылал Кызыл хоорайывыска белек кылдыр бээри. Сандай бүрүзү бодунуу-биле тускай им-демдектиг болгаш ында аймактың адын бижип каан болур ужурлуг. Кажан сандайлар белен апаарга, хоорайга салыптар хире эптиг черни боданып турарывыска, На­ционал парк болган. Ынчангаш аңаа белек кылдыр бергеш, “Тыва төрел аймактар аллеязы” деп адаан бис.

Каракка илдигип көстүп турар сандайлар төөгүвүстү, өгбелеривисти сагындырып, бисти бодандырар, сеткиливиске чор­гааралды оттурар ужурлуг. Шак мындыг тыва фамилия бижээн им-демдектиг сандайлар Национал парктың аалчыларынга белек болгаш буян болур дээрзинге идегеп турар бис.

Серенниң ус-шевер болганы база салгал дамчаан – ооң авазының кады төрээн акызы болур даайы ат-сураглыг ус-шевер, даш чонукчузу, дарган, Тыва АССР-ниң алдарлыг чурукчузу Сергей Кочаа. Ачазы база ат-сураа алгываан бол, черле чуруттунар салым-чаяан­ныг. Бодунуң чуруттунар, шевер болган салым-чаяа­нын даайы биле ачазындан келген деп ол санап чоруур.

Серен бичиизинден малчын аалга өскен болгаш, аът болгаш өске-даа мал-маган чуруурунга аажок ынак турган. Кырган-авазы ону эскерип кааш, уйнуун Республиканың уран чүүл школазының чурулга салбырынче киирип каан. Бичии Серен салым-чаяанын улаштыр хөгжүдүп-сайзырадыры-биле, ада-иезинден ырап, Кызыл хоорайга чурттап турган төрелдериниң чанынга келген. Ол болганчок ада-иезин, дуңмаларын сактып, аъттарын мунуксай бээр турганын чугаалаар.

Уран чүүл школазын доос­каш, улаштыр мергежилин уламчылап, Кызылдың уран чүүл колледжиниң “дизайн” деп салбырынче кирип алган. Аңаа өөренип турган үезинде Серен чүгле респуб­лика эвес, а Россия чергелиг мөөрейлерге, делгелгелерге киржип, шаңналдыг черлерни чаалап ап эгелээн.

Серен Донгак колдуунда бойдус чурумалы болгаш портреттер чуруурунга со­нуургалдыг. Ол ышкаш чонар-даштан янзы-бүрү дүрзүлер база кылып турар.

Аныяк ус-шеверниң бо хүннерде чедиишкиннери эвээш­ эвес: 2012 чылда А.Кенель аттыг IХ-ку Бүгү-российжи хөгжүмчүлер болгаш чурукчулар мөөрейинге 3-кү чергениң лауреады, 2013 чылда билдингир чурукчу Надя Рушеваның 60 харлаанынга тураскааткан “Чурааным-биле чурттап чоруур мен” деп бүгү делегей чергелиг мөөрейге 2-ги чаданың лау­реады, Россия Федерациязының маадыры С.К. Шойгунуң 60 харлаанынга тураскааткан чурук мөөрейинге 1-ги чаданың лауреады болган.  2017 чылда Россияның улустуң чурукчузу Тойбухаа Хертектиң 100 чылдаанынга тураскаат­кан даш чонукчуларының делгелгезинге “Чаа салым-чаяанның төрүттүнгени” деп номинацияның тиилекчизи. 2018 чылда “Азия төвүнде доштан бүткен тоол” деп фестиваль-мөөрейге 3-кү чергениң дипломантызы болган, 2 чыл эрткенде, 2020 чылда­ ол-ла мөөрейге тии­лээн.

– Мурнуңарда кандыг сорулга салдынганыл, Серен?

– Республика чергелиг делгелге эрттирер деп күзелим бар. Ону боттандырары-биле, ажылдап эгелей берген мен. Бо чылын Россияның чурукчулар эвилелинче кирип алыр аас-кежиктиг болган мен. Ынчангаш ам-даа бодумну сайзырадып, бурун­гаар чүткүп, мындыг хевирлиг төлевилелдерге киржирим чугаажок.

/ Чыжыргана СААЯ чугаалашкан.

Чуруктарны маадырның архивинден алган.