Эрткен чүс чылдың сезен чылдарының эгезинде «Шын» солун редакциязынга сииреш мага-боттуг, шимченгир, чугаакыр кижи ажылдап чедип келген. Ол акыйны мен танывас турдум, а редакцияда ажылдап турар хоочуннар ону чылыы-биле уткуп, холун тудуп: «Ам-на эрги ажылдап турган чериңде чедип келдиң бе, Артааевич, кайы килдиске баар болдуң?» — дижип айтырып турганнар. Ону ынчан хоочун журналист кижи-дир деп билип кагдым. — Ашак кижи килдистерге-даа ажылдап канчаар ийик мен, очулдурукчулаар кылдыр Севилбаевич-биле дугуруштум — деп, ол харыылап турган.
Ооң соонда ол журналист-биле чоок танышкан мен. Алексей Артааевич Дүгержаа деп кижи болду. 1925 чылдың эгезинде Чаа-Хөл кожууннуң Ак-Туруг сумузунуң Кара-Суг деп черге төрүттүнген. Мени «Иргитович» дижирин дыңнааш: «Хаа, мен база Иргит уктуг кижи болгай мен, дуңмам, алышкылар-дыр бис аа» — дээш каттырган, ооң чаагай сеткилдиин ынчан-на эскерип каан мен. Кижи чүве айтырарга, дыка таптыг айтып бээр, бөдүүн сеткилдиг акый чораан. Ооң орус дылдан сөзүглел очулдурары тергиин-не. Чамдык улустуң очулгаларын редакторлап тургаш, ында чигзинчиг болгу дег сөстерни редакторувус В. Шаравии-даа, оралакчызы К. Сат-даа хамыкты мурнай Алексей Артааевичиден айтырып, ооң-биле сүмележип алыр чораан.
Сезен чылдарда «Шынның» очулга килдизи тергиин специалистер-биле четчелеттинген турган. Эргелекчизи Алексей Артааевич Дүгержаа, очулдурукчулар Сергей Серенович Кызыл-оол, Доржу Былдый-оолович Ондар, оларга Сергей Сундуевич Паву база немежип келген. Партия Төп Комитединиң съездилери, конференциялары болу бээрге, бо ажылдакчылар хондур-даа олургаш, бүдүн солунну долдур очулдуруптар турганнар. Ону анаа-ла очулдуруп кагбас, сөс-домаа сөзүглелге дүгжүр бе, домактың тургузуу шын бе, эпчок кылдыр очулдурупкаш, «политиктиг частырыгга» чедирбес бе деп ылавылаар турган.
Кады ажылдап тургаш, Алексей Артааевичини билдилиг журналист, бөдүүн сүмелекчи, идегелдиг эш деп үнелээр чордум. Өске-даа ажылдакчылар ооң дугайында ынчаар чугаалаар чораан. Бодунуң аажы-чаңы улуг ажылдакчы чораан кижинии ышкаш эвес, дыка бөдүүн, кижи-биле чугаалажып оргаш, эпти-ле «дуңмам», «оглум», «эргимим» деп чугаалаар. Улуг ажылдакчы дээнимде ужур бар, ол Тыва Россияга каттышпайн безин турган үеде Чаа-Хөл кожууннуң аревэ кожуун комитединиң килдис эргелекчизинге ажылдап чораан. Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында ооң Кызыл Шеригге дуза чедирер ажыл-чорудулгага идепкейлиг киржип турганын төөгүнүң чамдык материалдары бадыткаар.
Чүвеге өөрениичел, ажыл-херекке бердинген, салым-чаяанныг аныяк оолду, 20 харлыг турда, 1945 чылда, комсомолдуң Тес-Хем райкомунуң бирги секретарынга соңгааны база таварылга эвес. Оон эгелээш алдан чылдарның эгезинге чедир комсомол шугумунга область комитединиң инструкторунга, секретарынга ажылдап, аныяктар кижизидилгезинге улуг үлүг-хууну киирген. 1963 чылда СЭКП ТК-ның чанында партияның Дээди школазының журналистика факультедин дооскаш, партийжи органнарга ажылдай берген. Ол бодунуң мергежили езугаар ажылдаарын кезээде бодап келген болгаш, 1967 чылда «Шын» солунга килдис эргелекчилей берген.
Ол үеде хамык ажыл-херекти партия башкарар турган. Бедик мергежилдиг журналисти 1969 чылда чоокта чаа тургустунган телестудияның ниитилел-политиктиг дамчыдылгалар редакциязының кол редакторунче шилчиткен. Ол коллективке Алексей Артааевич он бир чыл дургузунда ажылдаан, Тывага телевидениени хөгжүдеринге, аныяк журналистерни белеткээринге улуг үлүг-хууну киирген. Ооң теле-амыдыралче орукту ажыдарынга дуза чедирген кижилери ам-даа ол шугумда ажылдап, башкызын чылыы-биле сактып чоруурлар.
«Шынның» очулга килдизинге ажылдап тургаш, очулганың шынарын бедидер дээш доктаамал кичээнгей салып келгенин көрген херечи мен. Ол үеде «Шынга» материалдарның кол кезии орус дылга кээп турган. Төп черден кээр медээлерден аңгыда, республиканың албан черлериниң, яамыларының удуртукчулары безин боттарының чүүлдерин орус дылга бижиир чүве. Ону аңаа хамааржыр килдистиң кайы-бир ажылдакчызы очулдурар. Ол материал солунга үнген соонда, Алексей Артааевич очулга кылган ажылдакчыга ыяап чедип кээр, ооң чедимчелиг болган черлерин демдеглээр, сеткилин өөртүр, арай кошкак күүсеткен одуругларын аажок топтуг тайылбырлаар чүве. «Очулга нарын ажыл болдур ийин, дуңмам, ону кыдыра көрүп болбас. Ону бижээн авторнуң дугайында үнелел сээң очулгаңдан база аажок хамааржыр» — деп чагыыр чораан.
Алексей Артааевичиниң кижизииниң дугайын бадыткаары-биле, бодумнуң таварышканым бир чижекти киирейн. Ынчан телевидение программазын солунга салып эгелээн бис. Программа дээрге солуннуң тиражын улгаттырарының бир аргазы болгай. Ол ажылды меңээ дааскан чүве. Шактар аайы-биле айыткан дамчыдылгаларның, киноларның болгаш өске-даа чүүлдерниң аттарын тыва дылче очулдуруп турган мен. Бир катап «Озорник» деп кино ады таваржы берген, ону көрбээн кижи чүү дээр боор, «Опчок оол» деп даап салыпкан мен. Кажан кинону көргүзе бергенде, ол «озорник» бызаа болганы билдинген, редакцияның улузу мени «бызааны оол дээр кижи бо» деп кочулап шаг болган. Чүгле Алексей Артааевич ол кочуга каттышпаан: «Халак-халак, күжүр дуңмам, оода «оол» дивейн, «опчокпай» деп алган болзуңза але, улуска кочулатпас ийик сен» — деп, шын-на сеткили-биле мени кээргээн.
А.А. Дүгержаа «Шын» солуннуң редакциязынга ажылдап турган үезинде дыка хөй очерктерни, чурумалдарны, чүүлдерни, корреспонденцияларны чедингир тыва дылга бижип келген. Социалистиг Күш-ажылдың маадырлары Үрүле Канданның, Дажы-Намчал Ооржактың, республиканың сураглыг кижилери Соян Оруйгунуң, Оюн Соднам-Балчырның, Маады Лопсан-Осурнуң дугайында номчукчуларга бедик мергежил-биле чедирген. Ооң чогаадыкчы күш-ажылы Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчилеринге, тылдың ишчилеринге база тураскааттынган.
Хөй-ниити ажылдарга ооң улуг күзелдии-биле, ак сеткилдиг киржип келгенин көрген кижилер эвээш эвес. Ылаңгыя политиктиг кичээлдерге ол чуртта болгаш делегейде болуушкуннар дугайында орус-даа, тыва-даа дылдарга лекцияларны номчуп келген. Ол номчуурда баш удур ыяк чепсегленип алыр, янзы-бүрү литератураны ажыглаар чораан, ынчангаш ооң лекциялары дыка солун, билдингир болур. Ол хүндүлүг дыштанылгазынче үнзе-даа, хөй-ниити ажылдан чыда калбайн келген. Кызыл хоорайның хоочуннар чөвүлелиниң кежигүнү тургаш, репрессияга таварышкаш, өглерин хавыртканнарның өглерин чуртталга бажыңынга деңнээриниң дугайында айтырыгны бүгү деңнелге көдүрүп чораанын көрген мен. Ооң дугайында хөй-хөй чүүлдерни солуннарга бижип, радио-телевидениеге дамчыдып келген.
Сезен чылдарда редакцияның ажылдакчыларын көдээ ажыл-агыйның компанияларынче база эвилелдээр турган. Журналистер кайы-бир совхозка сиген кезип, будук-бүрү чыып болганчок баар. Ол ажылга чажам дивес, улуг күзел-биле киржир кижилерниң бирээзи Алексей Артааевич турган. Ол көдээ ажыл-ишти база бодунуң чаңы-биле аажок хынамчалыг кылырын каш-даа эскерген мен. Чижээ, сиген кезип тура, кадыырын дашка какпас дээш бүгү дүрүмнерни сагыыр, оозун чанында аныяктарга айтып бээр. Картошка, ногаа ажаай бергенде база бир дугаарында баар. Дыка-ла ажылгыр, кандыг-даа үүле-херекти сегирип алыр акый чораан.
Ону бир катап профэвилел комитединиң кежигүнүнге соңгуп алган бис. Хуваалда езугаар аңаа улустуң ажыл-амыдыралын харыылаар кылдыр онааган. «Ажыл-амыдырал» дээрге колдуунда аъш-чем хандырылгазы болгай. Аъш-чем барааны чедишпес, ылаңгыя эът садып алыры улуг үүле турган. Бижик-саазын долдуруп алгаш, ол садыг эргелелдериниң удуртукчуларынга баар, оларның холунуң үжүүн салдыргаш, редакция ажылдакчыларынга тывылбас аъш-чем аймаан садары-биле эккээр турган. Алексей Артааевич чамдыкта кара эртен тургаш, эът садыынга оочурлап аар, ооң соонда шак чоокшулап кээрге, ажылдакчыларже долгаар, редакция улузу саттынып алзын дээш бүгү күжүн ынчаар бээр чораан. Бо дээрге кижиниң даандырган хүлээлгезинге харыысалгалыын, коллективи дээш сагыш аарып чоруурун көргүзүп турар чижек-тир.
Хоочун журналистиң хөй чылда чедиишкинниг ажылын бедии-биле үнелеп келген. Аңаа «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» хүндүлүг атты тывыскан. Ону Тываның «Шылгараңгай күш-ажыл дээш» медалы-биле, Тиилелгениң 30, 40, 50, 60 чыл болгаш юбилейлиг медальдары-биле шаңнааны таварылга эвес. Ол хөй санныг хүндүлел бижиктерниң, мактал бижиктерниң эдилекчизи чораан. Эң кол шаңнал — ооң чырыткылыг адын таныыр, билир кижилерниң сактып, үүле-херээн үнелеп чорууру.
Алексей Артааевичини редакторувус «Дыка бүдүрүкчүлүг кижи боор» деп үнелээр чүве. Ол чугааның утказын эки билбээн кижи мен. Сөөлүнде дыңнап чоруурумга, черле халас үе-шак эрттирбес, ыяап-ла бир-ле чүвени кылган, ооң түңнелин чедип алган чоруур кижи болган.
Бөдүүн чижек. Пятницага чедир ажылдап кааш, субботада дежурный бөлүкке кирбээн кижилер ийи хүн дыштаны бээр болгай. Очулдурукчулардан чүгле бир кижи артар. Алексей Артааевич дыштанып чоруурда, очулдурары-биле эвээш эвес материалдарны ап алыр кижи. Ону дачазынга кылыры ол.
Понедельникте ажылдаар черинге арыг-тас кылдыр чунар-бажыңнап алган, очулдурар дээн ажылдарын доозуп, машинкага аажок арыг кылдыр парлап алган келир.
— Бо дарга дачазынга ону-ла кылып орар-дыр аа? — деп, бир хүн ооң эжи Доржу Былдый-ооловичиден айтырган мен.
— Ол аңаа соктанып-ла орбас кижи-дир ийин. Дачазында ажыл база эңдерик болгай. Үнүп чыдар өзүмнерни суггарар, үнген бок оът-сигенни база чулар, оон аңгыда бажыңының кладовказында, сарайында адырлы берген ыяштарын база солуп чаартыр… дээш ажыл-ла хөй. Аңаа немей очулдурар дээш ап алган чүүлдери база бар, ону база күүседир апаар, чамдыкта кожалары, эш-өөрү база кирип кээр, оларның-биле чугаалажып, үе эрттирер. Ол бүгү ажылды суббота, улуг-хүн — бо ийи хүнде кылып четтигиптер кижи боор — деп, Д.Б. Ондар чугаалаар чүве.
Бир субботада ол дежурныйлап артып калганда, чай кадында Алексей Артааевичиден айтырдым:
— Дачада ажыл-ла хөй болгай, ооң кырынга очулдурар чүүлдер база алыр-дыр силер, канчап четтигип турар силер?
— Бир хонукта чээрби дөрт шак бар болгай, а ийиде — дөртен сес. Бо чурттап чораан назынымда минута бүрүзүн халас эрттирбес дээш оралдажып чоруур мен. Ыяап бир ажылды кылгаш, ам сеткилим оожургаар. Шуут хол куруг олурупкаш, сагыжым аарыыр, шыдавас мен. Чүгле хире-шаа-биле ажылдап чорааш, кижи чогумчалыг амыдыралды тып алыр чүве-дир ийин.
Маргыжар аргажок, шын-на сөстер.
Дангыт ЧЫДЫМ, Россияның Журналистер эвилелиниң кежигүнү.
Чурукту «Шынның» архивинден алган.
2015 чылдың август 6-да 85 дугаарлыг «Шын» солунга үнген.
Редакциядан:
Ол ам чораан болза, бо чылын 100 харлаанын демдеглээр турган. Бодунуң чажыды «Шын» солуннуң сайзыралынга улуг салыышкынны киирип чораан хоочуннуң чырык ады редакцияга кезээде артар.
«Шын» №21 2025 чылдың июнь 5