Назын кырыыр, найырал кырывас.

1950 чылдың август ай. Бистиң аалывыс ийи ɵг. Чаа-Хɵлде Ак-Хемниң Адыр-Бажындан кɵшкеш, Кара-Суг деп черге кээп хонуп алган. Бистиң ɵɵвүстү арга кыдыында бичии тейжигеш кырынга тип каан. ϴг чанынга мал кажааларын тудуп алган бис. Ийи саар инек, чээрби шаа шээр мал – өг-бүлевистиң ɵнчүзү ол.

Эге бажын Ак-Хаядан алган Кара-Суг хемчигештиң эриинге 1941 – 1945 чылдарда дайын сөөлүнде улуг эвес чаа суурну тудупкан. Кара-Суг хемниң эриин дургаар кудумчулар шɵйлү берген. Кедээзинде — кожа-кожа кидис ɵглер. Суурнуң ады база Кара-Суг. Ооң чурттакчылары колдуунда орус шахтёрлар. Олар Кара-Суг девискээринде даглардан уран холумактыг руда казып тып турган. Шахталарның ора-сомазы ам-даа көстүп чыдар.

Ынчан дайын сɵɵлүнүң берге чылдары. Аъш-чем чедишпес. Садыгдан хлеб садып алыр дээш, суурнуң чурттакчылары кежээ-ле оочурлап эгелээр. Бис, бичии оолдар, оочурувусту ээлээш, даңны атсы манап кээр бис.

Школага ɵɵренир үем чедип келген. Авам, ачам даалымба пɵс саткаш, школага кедер хевимни даарап берген. Кара-Суг суурга ийи школа турган: бирээзи тыва, ɵскези орус. Мен 2-ги класстан эгелеп ɵɵрендим. Клазывыска ɵɵреникчилерниң саны чээрби ажыг. Оолдар хɵй, уруглар эвээш. Бисти орус биле тыва – ийи башкы ɵɵредип турган. Школалар аразы ырак эвес, барык кожа чүве. Чапсар үезинде кады ойнаар чаңчылдыг бис.

Бир катап кежээликтей бистиң ɵɵвүске орус омактыг хамааты бичии оглун эдертип алган чедип келген. Хар чаапкан, сооп эгелеп турган үе чүве. Ам бодаарымга, ноябрь ай хире. Адашкылар биске конфет, пряник эккеп берген. Авам, ачам, мен бодум-даа ынчан орус дыл билбес бис. Имнежип, ол-бо айтып турарга, оларның бистиң аалывыска келген чылдагааны билдине берген. Олар бистен чиш кылдыр мал дилеп келген улус болган. Ам чугаа шуудай берген. Ада-ием бир молдурганы садар дээш, баш удур белеткеп алган турган улус. Келген улуска мээң ынак сарыг-шокар молдургамны садар кылдыр дугуржуп каапкан. Мен удурланган мен. Ынчалза-даа улуг улус мээң оомну шоолуг херекке албаан. Адашкылар молдургамны чедип алгаш, базып чорупканнар. Мен молдургам соонче кɵрүп алгаш, ыглап артып калган мен.
Орус хамаатылар-биле ынчаар танышкан бис. Ачазының ады Алексей, оглун Коля дээр. Фамилиязы Багрецов.

Соок кыш-даа эрткен. Апрельде агаар-бойдус чылый бээрге, ɵɵреникчилер даштыгаа ойнап эгелээн бис. Бир хүн ойнап маңнап тургаш, канчангаш-ла кɵɵрүмге, таныырым Коля эштери-биле бо базып чор. Коля бир эжи-биле меңээ чедип келген. Ол: «Здравствуй!» – диди. Мен база ону ɵттүнүп, орустап мендилештим. Коля эжинге бир-ле чүве чугаалаан. Даап бодаарымга, адашкылар энир чылын бистен молдурга садып ап чораанын хɵɵреп турган хире. Ол аразында кичээлче кыйгырып, коңга эдипкен. Класстарывысче чорупкан бис. Ынчалдыр Коля биле Толя деп ийи орус омактыг эштиг апарган мен. Чапсарда кады ойнаар, чанарда база кады чоруптар апарган бис. Үжелээ ийиги класстың өөреникчилери бис.

Бичии оолдар кинодан чыда калбас, «Бродяга», «Господин 420» деп киноларны дыка-ла сонуургап кɵɵр турган бис. Коля биле Толя мени бажыңнарынче бо-ла чалаар. Чеде бээримге, авалары хуужуурлар-биле чемгерер, шай, компот суксуннар кудар. Улуг-хүнде оларның чунар-бажыңынга оолдар-биле кады чунар турган мен.

Кыжын Кара-Суг хем дошталгаш, чайындылай бээр. Ол доңуп каарга, аңаа эштерим-биле хөккей ойнаар бис. Ол үеде шайба дээр чүве турган эвес, ооң орнунга куруг консерва банказын ажыглаар турдувус.
Күс чүгле улуг улуска эвес, биске, бичии оолдарга, база кончуг чымыштыг үе. Кат, тоорук быжып эгелээр. Кара-Суг кат-чимис-биле кончуг байлак оран. Коля, Толя база мен эдержип алгаш, кат чыып, тооруктап эгелээр бис. Мен чыып алган кадымны, тооруумну Кара-Сугнуң базаарынга садар турган мен. Конфет садып чиир, кинолаар акшаны ынчаар ажылдап алыр апарган мен.

Орус эштерим мени боттарының дылынга ɵɵредип турган. Олар-биле орустап барык хостуг чугаалажыр апарган мен. Бир хүн Кара-Суг суурнуң ортузунга хɵй улус чыглып келген. Эштерим-биле база чеде берген бис. Кижи бажы кизирт – суурнуң чону шупту чыглып келген болду. Чүък машиназының кырында улус В.И. Сталин башкының чуруун тудуп алган чугаалап турганнар.

Машина кырынга чүве чугаалап турган кижилер «Сталин башкы мөчээн. Улуг качыгдалга совет улус таварышкан” деп домактарны каш улай катаптап турганын бичии оолдар дыңнап турган бис. Бо медээни дыңнаан улустуң дыка хɵйү ыглажып турган. Кара-Суг суурга болган бо митингини кажан-даа утпас-тыр мен. Аңаа киришкен янзы-бүрү аймак-сɵɵк чоннар шупту бир дɵмей кажыыдап, хомудап турган.

1954 чылда күскээр Кара-Суг шахтаны хаап эгелээн. Аңаа ажылдап турган улус кɵжүп чоруур ужурга таварышкан. Мээң орус эштеримниң ада-иелери база чоруурунга белеткени берген. Олар Саян артынче баар дээрзин чугаадан билип алган мен. Коля биле Толя эштерим-биле байырлажып тура, кажан-бир шагда ужуражы бээринге идегеп турган мен.
Бистиң аалывыс Кара-Сугнуң чоогунда Ак-Туруг суурже кɵже берген. Кезек үе эрткенде, Кара-Суг суурнуң турган черинге чаңгыс бажың-даа артпаан, организациялар болгаш улус ынаар-мынаар кɵжүрүп аппарган.
Кижиниң ада-иези тɵлүнге аас-кежикти күзээр. Аас-кежик дугайында авам меңээ: «Алган эштиг, ажы-тɵлдүг, эштиг-ɵɵрлүг, эптиг-септиг, эртем-билиглиг болур сен, оглум” – деп чугаалаар чораан.

Амгы үеде чүгле ора-сомазы арткан Кара-Суг хоорайжыгашка таныжып, найыралдажып алганым орус омактыг оолдар Коля биле Толя эштерим-биле кады ойнап чорааш, орус дылга чугаалап өөренип алган мен. Ол эштеримниң ачызында база дээди эртем-билиг чедип ап, удуртукчу ажылдарга чедиишкинниг ажылдап чораан-дыр мен деп бодаар-дыр мен.

1961 чылда школа доосканының бышкан билигниң аттестадын алгаш, Новосибирск хоорайның харылзаа институдунче ɵɵренип кирип алган мен. 1966 чылда харылзаа, радио-телевидение талазы-биле инженерниң дипломун холга алган хүнүм меңээ кажан-даа уттундурбас. Харылзаа, радио-телевидение талазы-биле бирги тыва дээди эртемниг инженерниң бирээзинге хамааржып чоруурумга чоргаарланып чоруур мен.

Кара-Сугга кады ойнап чораан эштерим Коля биле Толяга ол-ла хевээр ужурашпаан мен. Бодаарымга, бистиң улуг делгем чуртувустуң бир-ле булуңунда онча-менди, алган кадайлыг, ажы-тɵлдүг, ɵɵрүшкү-маңнайлыг чурттап чоруурлар боор.

Канчап билир, дириг чорза, даарта ужуражы-даа бээривис чадавас. Назын кырый-даа бээр болза, найырал кырыыр эвес.

/ Очур ШИРИНДҮҮ,
Россияның хүндүлүг радизи, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы