Бо чылын тыва композиторларның ийиги салгалының төлээзи Хүреш-оол Кара-Салович Дамбаның (20.07.1943–25.06.1993 чч.) төрүттүнгенинден бээр мугур сезен, а чок болганындан бээр үжен чыл болган.
Хүреш-оол Дамба Бай-Тайга кожууннуң Шуй деп чурумалдыг черге ус-шевер, уран салым-чаяанныг өг-бүлениң үш дугаар оглу болуп, чырык черге төрүттүнген. Ол черни 1963 чылга чедир Булуң деп адап турган. Аңаа колхоз тургустунган. Сумузун Шуй деп адап турган-даа болза, суурну Булуң дээр. Шуй биле Барлыктың катыжа берген черинде Кара-Сугнуң чаны ооң төрүттүнген чери ол деп төөгү башкызы Каң-оол Хертекович Чошкак сактып чугаалаан. Ачазы Кара-Сал Дамба Шыырапович бызаңчы, чазаныр, демир-дестен эт-сеп кылыр дарган кижи. Ол хөгжүм херекселдерин база кылып алгаш, боду ойнап чораан. Хөөмейлээр, игилдээр, хомустаар ус-шеверниң чазап каан игилин ам-даа, бо үеге чедир ажы-төлү эдилеп чоруур. Кара-Салдар аймаан чаңгыс чер чурттуглары мынчаар сактыр: «…бурунгаар чүткүлдүг, нарынзымаар, культуразы бедик улус. Ол аймак оожум-топтуг, өске улуска үлегерлиг».
Авазы Хертек Бичен Сүрүңовна алгы-кештен тон даараар. Хомуска аялгаларны боду чогаадып ойнаар, ажы-төлүнүң тамчыктыг өзериниң таарымчалыг өзек дөзү, ооң хоюг, уян үнүнүң өпей ырын чеже чаштар дыңнаваан дээр.
Өг-бүлениң өлчей удазынын сырып даараан сыртыында шупту алды (үш оол, үш кыс) кижиниң хирни шыгжаттынган: Күнзең-оол, Оңгай-оол, Хүреш-оол, Күнзеңмаа, Светлана, Сесимаа. Хүреш-оолдуң ада-иези дун оглу Күнзең-оолдуң оглу Орланны хеймер оглу кылдыр боттарының адынга бүрүткедип алганнар.
Өпей чажындан-на өртемчейге чаяаттынган өлчей-кежии ыр-шоордан ужукталган бичии Хүреш-оолду долгандыр бойдустуң янзы-бүрү үннери хүрээлеп турган. Хөгжүмге сундулуг оол ачазының хөөмейинден эм шынарлыг кара-сугларның эчигейлээн шулураажын, сыгыдындан эзим-аргага чаңгыландыр эткен куштар ырын, каргыраазындан эмдик бораны шалбалаарга, ооң даваннарының дуюглар даажын эрте чажындан-на эът мага-бодунга болгаш энерелдиг сагыш-сеткилинге сиңирип ап эгелээн.
Ооң кулааның дыыжызын, хөөмейге хөөннеш үннерни үндүрүп билирин дыңнааш, ачазы, оолдарының хеймери Хүреш-оолду, эзер дергизинден туттунуп турар апаарга-ла, игилге ойнап өөреткен. Акылары база шупту игилдээр. Өг-бүлеге гармошка база бар турган, ынчангаш улуг акызы Күнзең-оолду аңаа хөлчок ойнаар дээр. Хүреш-оол баянга сөөлүнде, школага өөренип эгелээш, ойнап өөренген.
Хүреш-оол Дамбаның чаңгыс чер чурттуу Сарыг-Донгак Ким-оол Көк-оолович мынчаар сактыр: «Ол үеде Шуйга Даваа-Доржу деп хөгжүм башкызы турган, ол баянга хөлчок ойнаар. Бай-Тайга кожууннуң культура килдизинге, ооң соонда Тожунуң культура килдизинге эргелекчилеп чораан. Өөреникчилерниң часкы дыштанылгазында 5–8 классчы үези уруглар-оолдарны чыып, уран чүүл көрүлдезин белеткээр кижи. Шуй школазы республикага бир дугаар чер ап турган үелери ол-дур. Боду баяннаар, Ленин, партия дугайында ырылар ырладып турган кижи. Ол башкы база Хүреш-оолдуң өзеринге, талантызының оттурунга салдар берген деп бодаар мен.
Салчак Чамзы деп улгады берген башкы база школага ажылдап турган. Ол башкы училище дооскан, хылдыг хөгжүмге (мандолина, бызаанчы, балалайка) кончуг ойнаар, элээн көскү кижи. Чүлдүм Каң-оол-биле 8–10 класстарга Тээлиге кады өөренип турган мен. Ырлаар, баяннаар болгаш, Шуйга бо-ла кээр, шериг соонда бичии када башкылай каапкан…». Ынчангаш композиторну элээди назынында хөгжүмге чоокшуладып, улуг салдарны чедирген үш башкызы ол.
Кара-Сал Шыырапович Дамбаның аалы Шуй суурдан үш хире километр ырак черде куш фермазынга турган. Даң бажында Хүреш-оол акыларын тургуза соп алгаш, үжелээн суурже кылаштажып чоруптарлар. Школага кээрге, ам-даа шак эрте боорга, таңныылдың чанынга доңуп орарлар. Эрес, хөглүг, ажылгыр, чуртталгага кызымак чүткүлдүг оол бодундан улуг акыларын шак ынчаар «кижизидип», аайынче киирип алыр турган.
Дамба Хүреш-оол композитор салым-чолунга кара чажындан таварышкан аарыг-човулаңны бүгү назынында эдилээн, инвалид кижи. Ким-оол Көк-оолович башкы композиторнуң кожазы чораан болгаш, ону эки билир: «… Хүреш-оол бичиизинде, чаа-ла школага кирген үезинде бе, дыка аар аараан кижи деп билир мен. Кончуг берге аараан, буттары бастынмас турган. Көөрүмге, орунда-ла чыдар, арган-дорганы-даа аттыг кижи-ле болгай. Авазындан дыңнааным болза, ол сөөлүнде кара эмнер ишкеш, эттинген дээр. Ол олчаан аарып-аржып көрбээн кижи-дир. Бистиң бажыңнарывыс кожа-хелбээ болгаш, бир катап херим чарыындан көөрүмге, Хүреш-оол таз аңдара тудуп алган, оозунга бир янзы үн үндүрүп, соктап олурар кижи болган. Караамда ынчаар ойнап органы олчаан чуруттунуп артып калган».
Шуй школазынга хөй чылдарда директорлап чораан, ол суурнуң төөгүзүн чыып бижип чоруур төөгү башкызы Чошкак Каң-оол Хертекович композитор дугайында элээн солун сактыышкыннар чугаалап берди: «…бистиң Шуйга школа директорлап чораан улуг башкывыс, Тээли ортумак школазын дооскан баштайгы доозукчуларның бирээзи Хертек Шыырап-оол Солун-оолович деп башкының сактыышкыны бар. Шуй суурга бир-ле дугаарында хөгжүм башкызы Монгуш Роман деп кижи келгеш, ажылдап турган. Ол интернат өөреникчилерин баян, гармошкага ойнап өөреткен. Хүреш-оолдуң хөгжүмге хандыкшылының сонуургалының эгези ол болган хевирлиг. Ол дээрге 1950 ажыг чылдар-дыр. Интернатка ол башкының өөреникчилери Эник-оол, Хүреш-оол, Өргеш-оол, Балдың-оол, Бапаң-оол, Март-оол – баян туткан кижи-ле ойнап турар апарган. Алыс-ла Хүреш-оолдуң өскен өг-бүлези нарын, амыдырал-чуртталгазы бедик культурлуг, арыг-силиг. Бажың-балгадының девискээри безин өске бажыңнардан ылгалдыг: херимин бир тускай шеверлеп кылган, верандазын бүрүнү-биле дургаар шилдеп каан, чаражы сүргей. 1964 чылда Кара-Сал Дамба Шыырапович биле Хертек Бичен Сүрүң-ооловна боларның өг-бүлези суур чаагайжыдылгазынга шылгарааш, социалистиг чарыштың тиилекчизи болган. СЭКП обкомунуң Хүндүлел бижии-биле ол кырганнарны мактап, суурнуң төлептиг өг-бүлези деп шаңнаткан бижиин мындаа чаа библиотекага алдан чылдарның “Шын” солуннуң көктешкизинден номчудум».
1961–1965 чылдарда Хүреш-оол Кызылдың хөгжүм училищезиниң теория салбырынче киргеш, хөгжүм чогаадыр талазы-биле билдингир композиторлар А.Б. Чыргал-оолдуң, Р.Д. Кенденбильдиң болгаш сөөлүнде С.М. Крымскийниң удуртулгазы-биле композитор-теоретик деп мергежилди чедип алган.
Ук өөредилге черин чедиишкинниг дооскаш, Хүреш-оол улаштыр-ла 1965 чылда Новосибирскиниң күрүне консерваториязының белеткел салбырынче кирип алган. Дээди өөредилге черинге чеди чыл иштинде ат-сураглыг Алексей Федорович Яковлев болгаш Георгий Николаевич Иванов башкыларының ачызында Хүреш-оол Москваның, Ленинградтың хөгжүм-композиция школаларының шылгалдарын хары угда шиңгээдип алган. Сибирьниң улуг культура төвү хоорайга чаа хевирлеттинип олурар композиторнуң иштики сагыш-сеткили байып, профессионал шынары делгемчээн. Бо чылдарда ооң бижээн чогаалдарын (фортепианога «Үш танцы» деп сюита, үш кезектиг Соната, дөрт кезектиг хылдыг квартет; литавра, хылдыг оркестр, фортепиано болгаш клавесинге бижээн Концерт тыва хөгжүм культуразының бир тускай арыннарын ажыткан. Доозукчу диплом ажылы «Мээң Тывам» деп симфония-концерт ам бо хүннерге чедир Дамба Хүреш-оолдуң чогаадыкчы ажыл-чорудулгазының эң дээди чадазы.
Үстүнде айыткан чогаалдарын консерваторияның ол үеде шылгараңгай пианист башкылары Виктория Мещерякова, Марк Шавинер (амгы үеде Израильде чурттап чоруур), делегей чергелиг ат-сураглыг дирижер Арнольд Кацтың удуртулгазы-биле Новосибирскиниң симфониктиг оркестри ойнап турган дээрге-ле композитор Дамба Хүреш-оолдуң тускайлаң аңгы аян-шинчизиниң хевирлеттинип келгенин херечилеп турар.
1972 чылда консерватория дооскаш, төрээн Тывазынга чанып келген. Композиторнуң амыдырал-чуртталгазынга чаа делгемнер ажыттынган. Ооң өөнүң ишти Чечек Ооржак Новосибирск хоорайның Совпартшколазын дооскаш, СЭКП обкомунга инструкторлап ажылдап чораан. 1973 чылда оглу Дозураш төрүттүнген (ол чээрби беш харлыг чалыы назынында күштүг хат-шуурганга таварткан. Кырынче аар реклама шуугайы кээп ушкан. Эмнелге черинге дөрт-ле хонган, эмчилер амы-тынын камгалап шыдавааннар).
Дамба Хүреш-оолдуң чогаадыкчы таалыңынга янзы-бүрү жанрлыг чогаалдар немешкен: симфониктиг оркестирге үш сюита, флейтага концерт, хылдыг оркестрге Пассакалия, ниити ырга күүседир сюита, кантата болгаш хөй санныг ырыларны, романстарны бижээн. Ол ССРЭ-ниң Композиторлар эвилелиниң кежигүнү, а 1978 чылда ленинчи комсомолдуң лауреады деп атка төлептиг болган.
Республиканың уран чүүл школазының өөреникчилеринге янзы-бүрү хөгжүм херекселдеринге (виолончель, домра, баян, чанзы) ойнаар чогаалдарны бижип берген. «Эзир самы» деп уран-чечен кинофильмниң болгаш Е.Т. Танованың «Хуулгаазын согун» деп уругларга бижээн шиизинге хөгжүм каасталгазын кылган.
1978 чылда Тывага ажыттынган Композиторлар эвилелиниң харыысалгалыг секретарынга соңгуткаш, үргүлчү бот-тывынгыр композиторларга сүмелерин берип, оларның ырыларын ноталап бижииринге дузалажып турган. Кызылдың уран чүүл училищезинге, Кызылдың башкы институдунга, республиканың уран чүүл школазынга башкылавышаан, чогаадыр ажылын үзүк-соксаал чок үргүлчүлээн.
Композиторнуң салым-чолунга эң-не уттундурбас болуушкун – 1987 чылда ырак Украинаның Ровно хоорайга ооң чогаалдарының концерти болган. Ийи кезектиг концертке Дамба Хүреш-оолдуң шылгараңгай чогаалдары күүсеттинген.
Хенертен айыыл-халаптан Хүреш-оол Кара-Салович хып дээн чогаадыкчы назынындан чарылгаш, чырык хүн көрбейн барган. Ол олчаан композиторнуң сураа, хөгжүмү дыңналбастай берген… Чүгле 2015 чылда Хүреш-оол Дамбаның ада-иезиниң Шуй суурда бажыңынга тураскаал самбыраны ооң кады төрээннериниң, төрел чонунуң киржилгези-биле аскан соонда, салым-чаяанныг композиторнуң ат-сураа катап база бажын ковайтып келген. Ооң чогаадыкчы өнчүзүн чээрби ажыг чылдарда шыгжап чораан чээни, дуңмазы Орлан Дамба акызының өөренип чорааны Кызылдың уран чүүл колледжизиниң тыва хөгжүм кабинединге хүлээдип берген. Хөй чылдар иштинде ук архив «өлүг чүък» болбазын дээш, колледжиниң башкылары, сургуулдары композиторнуң хөгжүмүн өөренип, күүседип, хөйге дамчыдар ужурлуг.
Дужааган материалдар аразында хол-биле бижээн хөгжүм чогаалдары, солундан кескен чүүлдер, янзы-бүрү чагаалар, номнар, эрги аудио-бижилгелер (амгы үеде чаа электроннуг хевирже шилчиттинген), документилер, фото-чуруктар – бо бүгү үнелиг эртине болуп, колледжиниң «алдын шыгжамырынче» кирген.
Уран чүүлдүң хоочуннары З.К. Казанцева, М.А. Шавинер, Т.Ч. Даваа, З.Ч. Идам-Сүрүң, В.В. Нагорный, К.К. Ховалыг, чаңгыс чер чурттуглары Сарыг-оол Мөңге, Сарыг-Доңгак Ким-оол, Чошкак Каң-оол, өөреникчилери А.А. Медведева, Н.А. Лопсан композиторнуң дугайында чырык мөгейиг-сактыышкыннарны чыып, белеткээн бис. Ооң архив материалдарынга болгаш сактыышкыннарынга даянып тургускан портретти, төрээн Тывазының хөгжүм культуразын байыдып, улам бедик теп үнген оглунуң кайгамчыктыг овур-хевирин мөңгежидери-биле, «Тыва хөгжүм литературазы» деп эртем өөредилге номунче киирген бис.
Ынчангаш номчукчуларның кичээнгейин хаара тудары-биле, Хүреш-оол Кара-Саловичиниң кады төрээн дуңмазы Күнзеңмаа Кара-Саловна Сарыг-Доңгактың сактыышкынын долузу-биле киирдивис: “Кара-Салдар аймаа Шуйда эвээш санныг. Чөөн-Хемчикте хөй.
Ачавыс Кара-Сал Дамба Шыырапович 74 харлыында чок болду. Черле Шуй чурттуг. Ооң кады төрээннери: эң улуу ачам, Чамзырын, Ичин-Хорлуу, Мартына, Линхуа. Ававыс Тээли чурттуг, Хертек уктуг кижи. Ооң кады төрээннери – он дөрт кижи.
Акым Хүреш-оол чымчак, ак сеткилдиг, шынчы кижи. Биске аажок ынак, өөредилгеге сундулуг. Бичиизинден чандаш. Аржааннап чорааш, аарый берген деп улуг улузувустан дыңнаан бис.
Игил, хомусту ачам боду кылыр, каргыраалаар. Хам алгыжын база ырлаар. Ачамның даайы (Бора-Хам) улуг хам чораан, боду: «Бичии-ле болза хамнай бээр часкан мен» дээр кижи. Хоруглуг үеде оозун нептеретпээн. Узун хонуктар эрттирип кааптар. Ыяшты борбак баштыг кылдыр чазап алыр. Хылын аът кудуруундан кылыр. Ачам Чалым-Хая деп аялгазын игилге ойнаар турган. Авам концертче үнмес боордан башка, бодунуң шаанче ырлап олурар.
Шупту оолдары баянга боттары чайгаар ойнай бээр. Ол үеде коньки тывылбас, ыяштарны чазап алгаш, кырынга базып алгаш, дошка ойнаар бис. Акым торлаалар дузактаар, дузактарын хараганнар аразынга баглап каар. Аңаа туттунган куштар дириг болур, меңээ тутсуп каарга, далбаңнаарга, салыптар турдум. Дыттыг-Арыг деп черге бажың турган, кыштаавыс ол. Ажыл-ла ажыл: тараа соктаар, мал кадарар. Хүреш-оол акым өөренип чоруур дээрге эдерер мен. Кино-даа көрүп чоруур бис. Адаккы школага шала кырынга олуруп алгаш, дириг-чурук көөр турган бис. Авам мени «Каарганым» деп чассыдар.
Акым ажына бергенде, коргунчуг. Хүреш-оолду «чеди адыр өкпелиг» дижир, ада-иези безин корга бээр. Черле дүжүп бербес. Буду ириңней берген деп бодааш, Седип честевис кызыл демир изиткеш, шиштеп турган. Чаңгыс-даа «уң!» деп алгырбаан, ызыртынып алгаш, чыткан. Ириң төгүлбээн, ыжык болган. Ол берге чуртталганы эрткен. Даяңгыыжы-биле бир-ле чүвеге кыстынып каар, автобуска суг болза. Новосибирскиге будун кестиргеш, даяңгыыштан адырылган. Өг-бүлеге «До-ре-ми» деп шолалаар турган бис.
Беш чыл соңгаар уран чүүл эртемнериниң доктору, Новосибирск консерваториязының доцентизи Е.К. Карелина башкы-биле Новосибирск, Красноярск, Кызыл хоорайларга болуп эрткен делегей чергелиг эртем-практиктиг конференцияларга удаа-дараа киржип, композитор Хүреш-оол Кара-Салович Дамбаның 75 харлаанынга уткуштур эртем илеткелдерин номчаан бис. Композиторну таныыр, билир, кады өөренип чораан, амгы үеде назы-хары дөгүй берген хүндүлүг башкылар сөс ап, чүве чугаалап, кайгамчыктыг салым-чаяанныг композитор-биле кады өөренип чораанынга чоргаарланып турдулар.
Дамба Хүреш-оолдуң чаңгыс чер чурттуу Мөңге Сарыг-оолдуң сактыышкыны дээштиг болган: «Сээң чараш ырыларың чон ортузунда тарай берди. Ол дээш дыка амырап, сорук кирип чор бис. Шала бөдүүнчүдүп болурунуң аргазы турар чүве бе? – деп, айтырган мен. Ол мынча дээн: «Кым уран чүүлдүң бедик шыпшыынче үне берген болдур, оон кудулавас ужурлуг. Ол деңнелди тудар херек».
Композитор Дамба Хүреш-оол Кара-Саловичиниң тыва хөгжүм культуразынга киирген үлүүн ам-даа долузу-биле бедик үнелеп, ооң чогаадыкчы ажыл-ижин сайгарып, нептередип, удаа-дараа чон мурнунга көргүзерин үе негеп келген.
Ульяна ДОНОРОВА (МОНГУШ),
филология эртемнериниң кандидады, Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң эртем ажылдакчызы.
Чуруктарны хууда архивтен алган.