«Эртинени черден казар, эртемнерни номдан тывар» деп чоннуң үлегер домаанда чугаалааны дег, кандыг-даа эртемниң үндезини – ном. Ном – бистиң сүмелекчивис, дагдыныкчывыс. Ол биске кандыг-даа таварылгада эргежок чугула сүмелерни бээр, бажыңга, орукка, өске черге-даа барганывыста, бисти чалгааратпас өөңнүүвүс; ону-мону кыл, ындыг болурга – эки азы багай деп сургап чоруур башкывыс.
Номну сонуургап номчуур кижи ооң маадырлары-биле кады өөрээн, хөлзээн, каттырган, девидээн, сагыш човаан, хомудаан, ыглаан орар; олар-биле каяа-даа, четкеш кээр, бодун чогаалда маадырларның бирээзи кылдыр санай берген-даа олурар.
Тываның улустуң чогаалчызы С.Сарыг-оолдуң бижээни ышкаш, «өскүс оолду бектиг кул, малының манаакайы, паштың туткуужу» кылып чораан үелерниң каржы-хажагайынга кады хилеп, муңгараар бис; О. Саган-оолдуу ышкаш «төрээн чериниң адын адап чаалажып чораан» хып дээн чалыы назынныг эрестерниң маадырлыг чоруун магадаар бис…
Ном биске эргежок чугула билиглерни бээринден аңгыда, чараш мөзү-бүдүштүң, кижизиг аажы-чаңның, байлак сагыш-сеткилдиң үлегерин база бээр. Ном номчуваска, сагыш-сеткил ядараар, чүнү-даа билбес, мугулай чорук чамбы-дипке тергиидей бээр.
Ном дугайында бүгү делегейниң сураглыг кижилери чараш ханы уткалыг бодалдарны бижээн. Улуг орус литература сайгарыкчызы В.Г. Белинский: «Ном дээрге бистиң үевистиң чуртталгазы-дыр… Номну номчуурда, шын шилилгени кылыр ужурлуг бис… Шын эвес шилиттинген номнар чүнү-даа номчуваанындан дора» дээн. «Эптиг байдал тургустуна-ла берзе, номнардан касканнан. Бодуң чуртталгаңда хөй янзы номнарны ажып, катап номчуп көөрүн кызыдып чор» – деп, библиограф, чогаалчы Н. А. Рубакин чагаан. Эрте-бурунгу рим философ Цицерон «Ном чок бажың сагыш-сеткили бай-байлак эвес, «өлүг» мага-ботка дөмей» дээн.
Амгы шагның кижилери үе-шагның аайы-биле колдуу-ла ном номчувас, телевизор көөр, интернет ажыглаар апарган. Сонуургаар чүүлү колдуу-ла дайын-чаалыг оюннар, кинолар болу берген. Эмин эрттир оларга хандыкшыырга, кижиниң кадыы үрелип, сагыш-сеткил аарыындан аарып болур. Электроннуг номнарны номчууру ажыктыг, ынчалза-даа холга номну тудуп, боданып, катап-катап эглип келгеш, номчууру черле дээре. Кижи чараш чүүлдерни эгезинде авазындан, ачазындан дамчып келген төрээн дылынга билип алыр. Ынчангаш тыва чогаалдарны сонуургап номчууру чугула. Тыва төрээн чогаалывыстың оранынче аян-чорууңар уттундурбас болзун!
5-ки класстың төрээн чогаал номундан.
Чурукту интернеттен алган.
#ншхи #төрээн_чогаал #өөредилгеяамызы #Тыва #номнар