Тываның эң тараалаң девискээрлериниң бирээзи Таңды кожуунда көдээ ажыл-агый адырының ниити байдалының комплекстиг хыналдазын Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Оңгар-Хову деп черде дөңнер аразында ойларда оът-сигенниң чүү хире үнгенин барып көөрүнден эгелээн.
Бо чайын ол чоок-кавыга чаъс эвээш чагган-даа болза, алыс черле ыйгылааш, чаъс суу хөлденир болгаш, ойлар иштинде оът-сигенниң үнгени шору, оон сигенни элээн хөйнү кезип ап болур дээрзи илдең болган. Республиканың Чазааның даргазының оралакчызы Уран-оол Ондарга, көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем сайыды Сергей Ондарга, Таңды кожууннуң администрациязының даргазы Алик Моңгушка Оңгар-Хову чоок-кавызында ойларга сиген кезилдезин организастаар даалганы Тываның Баштыңы берген.
Оон улаштыр Оңгар-Ховуда тараа шөлдерин Владислав Ховалыг кезип көрген. Совет үеде хөй тарааны ажаап өстүрүп турган шөлдер үр үе дургузунда ажыглал чок чыткан. Радик Мунзуктуң удуртканы “Дамды” көдээ ажыл-агый бүдүрүлге кооперативи бо чылдың чазын ниитизи-биле 1000 га черни аңдарып болбаазыраткаш, 450 гага кызыл-тас, 300 гага сула үрезинин чаштырган. Баштайгы удаа шенелде кылдыр 250 га шөлге кырлыг-кара үрезинин база чажып каан.
РФ-тиң Чазааның 2021 чылдың октябрь 27-де хүлээп алганы көдээ ажыл-агый черлерин ажыктыы-биле ажыглалче киирериниң болгаш Россияның суггарылга комплекизин сайзырадырының стратегтиг программазын боттандырарынче Тывадан эң-не баштай Радик Мунзуктуң “Дамды” көдээ ажыл-агый бүдүрүлге кооперативи кирген.
“Ажыглал чок чыткан көдээ ажыл-агый черлерин ажыглалче киирериниң Россияның стратегтиг программазын Тывага боттандырып чорударын Таңды кожуундан баштай эгелээр деп республиканың көдээ ажыл-агый яамызы шиитпирлээн” – деп, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгга көдээ ажыл-агый сайыды Сергей Ондар дыңнаткан.
“Федералдыг программаны Таңды кожуунга боттандырар сорулга-биле Межегей суурдан ырак эвесте Оңгар-Ховуга 10 муң га тараа шөлүнүң девискээрин тодаргайлап демдектээш, кадастр учедунга киирген” – деп кожууннуң чагырга даргазы Алик Монгуш республиканың удуртукчузунга илеткээн.
Ажыглал чок чыткан көдээ ажыл-агый черлерин ажыглалче киирериниң Россияның стратегтиг программазын Тывага боттандырып чорударынга келир 2023 чылда киржип эгелээринче беш кожуун белеткенип кирипкенин ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчызы, Тывада көдээ ажыл-агый адырын харыылап турар Уран-оол Ондар Тываның Баштыңынга дыңнаткан.
Оларның дыңнадыгларының соонда Владислав Ховалыг “Дамды” көдээ ажыл-агый бүдүрүлге кооперативиниң эрткен чазын үрезин чаштырган шөлдеринде тарааның өзүлдезин хынап көрген. Алыс черле Таңды сынынче тыртым болгаш, каңдаашкынга белен алыспас Оңгар-Ховуда тараа аймааның өзүмү багай эвес болган. Ону Радик Семенович тараа шөлүнге агротехниктиг ажылдарны өй-шаанда бедик деңнелге чорутканы, апрель айның өл-шыгын ажыглааны-биле тайылбырлаан.
Кооперативтиң тарып өстүрген тараазының дүжүдүн Наадым соонда, август айның ийиги чартыында ажаап эгелеп болур-дур деп Владислав Ховалыг демдеглээн. Ооң эскериглери кооперативтиң планы-биле дүгжүп турар болган: август ортаа үезинде кызыл-тастың дүжүдүн ажаап алгаш, ооң соонда сула дүжүдүнүң ажаалдазынче кириптер. Кырлыг-караның дүжүдүн ажаап алырынга фермерлер Боровиков биле Санниковтуң арга-дуржулгазын ажыглаар, чүге дээрге чаңгыс чурттуг тараажылар арга-дуржулгазын аразында үргүлчү үлежип келгеннер.
Бо чылын ажыглалче киирген тараа шөлүнден “Дамды” көдээ ажыл-агый бүдүрүлге кооперативиниң коллективи ниитизи-биле 600 тонна кызыл-тас, сула болгаш кырлыг-кара дүжүдүн ажаап алырын планнаан. Бо дээрге эвээш эвес дүжүт, ону арыглаар, шыгжаар чер база херек. Ынчангаш Оңгар-Ховуга шаандагы турлагны катап тургузары эргежок чугула апарган. Аңаа чаа дүжүттү арыглаар, кургадыр, түр када шыгжаар.
Оңгар-Ховуга турлагны катап тургузарынга кооперативке деткимчени көргүзериниң чугулазын Тываның Баштыңы демдеглеп, бо ажылга бүгү талазы-биле дузалаар даалганы Таңды кожууннуң администрациязының даргазы Алик Моңгуш, көдээ ажыл- агый болгаш аъш-чем сайыды Сергей Ондар, ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчызы Уран-оол Ондар оларга берген.
Эң ылаңгыя чаъс-чарлыг чылдарда Оңгар-Ховуга тараа эки үнүп, ооң дүжүдү байлак болуп, ууттунмас-ла турганын Таңдының хоочун тараажылары сактып чоруурлар. Алгыг-делгем Оңгар-Ховунуң тараа шөлдерин шуптузун ажыглалга катап киириптер болза, тараа арыглаар машина-техника-биле дериттинген шаңнарлыг улуг хову турлаглары тударының айтырыы тургустунуп кээри чайлаш чок.
“Оңгар-Ховуда тараа шөлдериниң дүжүдү бүгү Тываның чонун тоттуруптар чыгыы” – деп, тараажы Радик Мунзуктуң чугаалаанында утка-ла бар.
Кур болгаш куругуп каан черлерни катап ажыглалга киирип эгелээн “Дамды” көдээ ажыл-агый кооперативи ышкаш бүдүрүлгелерге федералдыг төптүң, республиканың чазааның, муниципалдыг эрге-чагыргаларның, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның бодунуң деткимчези тараажыларның тура-соруун көдүрүп турары чугаажок.
Көдээ ажыл-агый черлерин ажыктыы-биле ажыглалче киирериниң болгаш Россияның суггарылга комплекизин сайзырадырының стратегтиг программазын республикага боттандырары, Тывага тарааның байлак дүжүдүн тарып өстүрүп болуру-биле холбаштыр ону арыглаар, сайгарар болгаш шыгжаар оран-сава херек апаар. Ынчангаш Кызылга 90 чылдарга чедир ажылдап турган тараа сайгарылгазының баазазы, дээрбе комбинады ышкаш баазаны тударын Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг дааскан.
ЭМ ШЫНАРЛЫГ ДУС-ХӨЛДЕ
Дус-Хөлдүң санатор-курорт зоназын электри энергиязы-биле доктаамал хандырары болгаш чаагайжыдары – Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның эгелээшкини. Ону Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хууда программазының акша-хөреңгизи-биле боттандырып турар.
Бо эгелээшкинниң ажыктыг талазы – Дус-Хөл чоок-кавызында малчын турлагларны ол электри шугумунга кожуп болуру. Амгы үеде 14 кыштагны кожар арга бар. Дус-Хөлче шөйүп чорудар электри четкизиниң чоогунга малчыннар чаа кыштагларны тудуп алыр болза, оларны чырыдып болур, ооң күжү четчир болгаш артар деп электри шугумун шөйүп чорудуп турар энергетика компаниязының удуртукчузу Сергей Богусов Тываның Баштыңынга дыңнаткан.
Оңгар-Ховуга тудар хову турлаанга электри чырыын киирериниң техниктиг аргаларын сайгарып көөр даалганы Владислав Ховалыг республиканың чазааның аграр айтырыг харыылап турар ажылдакчыларынга берген.
Дус-Хөлче электри четкизин тудуп чорутканы, ооң чоок-кавызынга көдээ ажыл- агыйның биче хевирлерин сайзырадыр арганы берип болур. Чижээлээрге, өшкү-хой дүгү кыргыыр, инектерниң сүдүн саар саалда пунктуларын ажыдары, мал суггарар кудуктарны тургузары дээш оон-даа өске.
Мерген кыргыс.