Тараа соодуп, хооруп турган кижи мен. Оглум Мерген чедип келди. Машиназындан шоодайларда суп каан аъш-чем, идик-хеп, номнар, сеткүүлдер уштуп тур. Оглумнуң шоодайда чүү-хөөзүн бажыңче кииргеш, чемненип, шай ижип хөөрежип олур бис.
– Сени тайгаже дииңнеп үнер деп тур дээрге, чедип келдим, ачай – деп чугаалай-дыр.
– Чедип келгениң эки болду. Бөгүн тараа соктаар бис. Ажылың ажырбас бе? – деп, оглумдан айтырдым.
– Шөлээлеп алдым, ачай – дей-дир.
Согаашка тараа уруп бердим. Балазы-биле согааштың бирде кыдыынче-даа кагар, бирде хаваанга-даа үстүрер, ынчап-ла тур.
– Даштын оглуңну көрем, канчаар тараа соктап турар-дыр – деп, кадайымга сонуургадыр-даа мен.
Бисти тайгаже чедирер дээн Олег «ГАЗ-69» маркалыг машиназы-биле халдып келди. Ыяк белеткенгеш, суурдан үнүптүвүвс. Аңнап өөренген ыттарым боттары-ла машина иштинче кире халышты.
Хүүлени өрү чоктааш, Оорга-Кырынче үнүп келген чоруп ор бис. Кыштың башкы айы кел чыдар болгаш, сооксумаары кедергей. Чоруп ора, эскерип чоруурумга, арга-арыг кударанчыг чанагаш куу-ла чүве болду. Оорга-Кырында чадырывыска чедип келдивис. Шай хайындыргаш, үстүн тайга-таңдывысче чашкаш, ап чораан чемивистиң дээжизин отче салгаш, шай ижип хөөрежип олур бис.
– Көрдүң бе, оглум. Мени дыңнап, чагыг-сүмемни эдерип, чаңгыс-даа базым соора кылбайн чорааның ачызында, эң-не дээрелерниң одуруунче кире бердиң. Кара чажындан тайга-таскылче эдертип, улус көрбес черге кара бооладып, сырбык караан часпас адар кылдыр өөредип кааным маадырның төлептиг адынга чедирген-дир – деп, иштимде кыдыг-кызыгаар чок чоргаарланып чор мен оглум. Мээң сеңээ дамчыдып берген арга-дуржулгам дайын-чааның берге үезинде херектиг апаарын баш удур билген-даа ышкаш сени аңчы кокпаларымның эң-не бергезинче үргүлчү эдертип келдим.
Ынчан ырмазырап, могап-шылай бергениңни эскербедим, харын эрезиң хайнып, оду кыптыгып турар карактарың-биле менче көрүп, шагзырааш-даа, бодуңну сергедиптер ийик сен. Бирги бичии олчаңдан эгелээш, чедишкен улуг аң, даг иргек ужурганың караамга көстүп келирге, дөө баштары көгере берген көстүп турар тайга-таңдыже көрүп алгаш, ам бир үнгеш келген болза деп бодап орар-дыр мен. Ынчалза-даа ынаар чедип шыдавас мен. Мээң байдалымны эки билир сен, оглум. Ам орайтаан-дыр, дыштанып алыыл – дээш, удуп чыдыптывыс.
Даң караңгызында тура халааш, шай хыйындырып ижип алдывыс. Хүннүң кааңы хөлчок. Шокар-Дагны өрү үнүп ор мен. Көстүк ээре берди. Чеде бердим. Пөш будуунда киш үндүр сывыртап алган ээрип тур. Боолап алдым. Чадырывыска кежээликтей бергенде чедип келдим. Оглум чем кылып алган олур. Оглумдан каяа четкеш келгенин айтырдым. Арысканныг каът кырынга дииңнеп чораан болду. Бежен ажыг дииң, үш кара-куш боолап алган болду. Бойдустуң хайырлаан аңнарының кештерин союп кириптивис. Ынчап турувуста, орайтаан. Ыттарны чемгергеш, удуп чыдыптывыс.
Даштын хар чаапкан. Чадырлыг-Хемниң кырынче үнүп келдим. Хорумнарлыг черже чаа киш изи эрте берген, ыдым киштиң изи-биле халыды. Ыдым соондан чеде бергеш, Көстүктү көөрүмге, чыдып-даа аар, оон оожум кедеңгирлей-даа бээр. Будук сый базыптарымга, менче соогу аттыг кылдыр көрдү. Ынчап чорааш, кишти хорумдан үндүрбестей бергеш, халып-ла кагды. Бичии болганда, ээре берди. Чеде бээримге, ыдым кишти ыяш будуунче үндүр сывыртап алган ээрип тур. Боолап-ла дүжүрдүм. Кончуг-даа улуг кара киш черже аңдарлып бадып келди.
Хемни куду бадып ор мен. Орук кежилдир чаа халаан черлик-хаван изи чыдыр. Ыдым истиң соондан сүре берди. Бедик тей кырында калбак дашка сандайланыпкаш, таакпылап олур мен. Дыңнаалап орарымга, ыдым туткуланып улай-улай ээре берди. Халып чеде бээримге, ыдым хараганнарлыг, сөөскеннерлиг черде хаванны ол-бо доспушаан, ээрип-ле тур. Хаван халыыр деп баарга, балдырындан сегирип алгаш, салбас. Хаванны боолаптарымга, кыргыравышаан, аары кончуг барып ушту. Ийи узун азыг диштерлиг аскыр хаванны союп, бускаш, чүктешкимге эът суп алгаш, арткан эъттерни харже хөөй теп кааш, кырынче пөш будуктары октап калдым. Чадырга кежээликтей келдим. Шай ижип хөөрежип олур бис.
«Беш-Кара-Суг кырынга дииңнеп чордум. Бежен ажыг дииң, үш кара киш бооладым. Чадырже чоруп орумда, ыдым хем иштинче ээре берди. Соондан халып чеде бээримге, дыт будуунда киш олур. Ыдым улуг пөшче ээрип эгеледи. Пөштү дээскиндир көөрүмге, чүү-даа көзүлбес. Ыдым пөштү дырбактап, өрү көрүп алгаш, ээрип эгеледи. Пөштүң кырынче боолаптарымга, киш шурай бээрге, ону база боолап алдым, ачай» – деп, оглум Мерген хөөреп олур. Чаңгыс черге чемнеп олурган киштерге таваржы берген болду.
– Даштын сээң Көстүк дээр ыдың кедергей-даа аңнаар ыт-тыр. Лайка уксаалыг-даа ыттарга хамаарышпас, сөөгү база улуг. Тыва ыттарга дөмейлешкек кандаай чоор, ачай – деп айтырды.
– Ынчан күрүнеге эът дужаар дээш, хой сүрүп келген улустуң кыс ыды чаңгыс эр эник төрүп алган. Караа-даа ажыттынмаан эниин дилеп алган кижи мен. Даштын Мойнак-Кара ол-дур. Ыттың ээзи оозун Тожудан келген ыт дээр чорду. Орус лайка ыттар-биле аңнап чораан мен. Эки ыттар чүве. Ынчалза-даа Тожунуң тыва ыдынга четпес чорду. Бо аңнап келгеш, эскерип чоруурумга, кыс ыт эр ыттарны ажыр аңнаар. Кедергей-даа шыдамык кызымак боор. Эки аңчы кыс ыт бир-ийи эник төрүүр. Хомуданчыг чүве бо ыттарның назыны кыска. Сес-тос харга чедир аңга эки, оон кырый бээр. Даштын ыттарымны аңга баар кылдыр өөретпээн-даа мен. Боттары-ла аңнай берген ыттар чүве. Мойнак ийи хар ажып турар эник-тир. Көстүктү эдерип чоруп тургаш, боду-ла аңнай берген. Бо ыттар аңнарның шуптузунга баар.
Аңчы кижи кыштың соогунда доңуп-дожап, черге-даа хона бээр, адыг, кокай дээн ышкаш араатан амытаннарга-даа таваржы берип болур. Ындыг таварылгада коргуп, сүрээдеп болбас. Тайганың арыг агаарын тынып, арыг кара-сугларын ижип кылаштап чоруурга, кадыкшылга эки. Езулуг шын аңчы кижи кажан-даа кыс аңче боо көдүрбес боор чүве. Бистиң бо аңнап чоруур тайгавыстан 46 чыл аңнап келдим. Ооң чаражын чүгле карак-биле көөрден башка, сөс-биле тайылбырлап-даа шыдавас мен – деп, оглумга чугаалап олур мен. Оон удуп, дыштанып чыдыптывыс.
Эртен даң бажында оттуп келгеш-ле: «Сен бөгүн ыттар-биле аңнап хүнзе. Мен кештер союп хүнзээйн» – деп, оглумга чугааладым. Оглум ыттарын эдертипкеш, аңнап чорупту. Кежээ аъш-чем кылып алгаш, олурумда, аштаан-суксаан оглум бо келди. Арнынче көөрүмге, өөрүшкүзү илдең. Чаглыг эът чип хөөрежип олур бис.
– Чадаг-Маңнаар кырынга үнүп келгеш, үжен ажыг дииң, ийи кара киш боолап алдым. Чадырже чоруп орумда, ыттарым бир-ле чүве туткулай берген. Көөрүмге, улуг хаялыг каът адаанда калбак даштарның адаанда хос үңгүрже чекпе кире берген. Мойнак чекпениң будундан ызырып алган үңгүрден үндүр тыртып тур. Көстүк чекпениң мойнундан ызырып алган силгип-ле тур. Чекпе шимчевейн баарга, салыпты. Чекпени эккелдим, ачай» – деп, оглум Мерген хөөреп келди. Улуг аскыр кырган чекпе болду, диштери чок. «Бо чекпе мээң дузаамга туттунган аңнарымны та чежени чипкен, кедергей кижи изи истээр чекпе боор. Көстүк бо чекпени өлүр тудуп кааны ол-дур, оглум. Ам орайтаан-дыр, дыштаныылы» – дээш чыдыптывыс.
Эртенинде кайнаар-даа барбайн, кештер союп хүнзедим. Аң-тывыш талазы-биле чарып алган керээвисти ажыр күүседип алдывыс, ам эшкедеп, хоптактанган херээ чок.
– Ыттар албайн, дүүн мээң чораан изим-биле чоруткаш, дүүн союп кааным хаван эъдин эккел, оглум – дээримге, оглум чорупту. Кежээликтей бергенде, оглум чедип келди. Дараазында дүъш үезинде машинавыс чедип кээрге, олча-омактыг чаныптывыс.
Грин КЫЛЫН-ООЛ, күш-ажылдың хоочуну.
Арыг-Үзүү суур.
«Шын» №90 2024 чылдың ноябрь 23