(«Афганистан» деп бөлүк чечен чугаалардан)
– Кырган-авай, кырган-авай, сээң бажыңыңны орус оол айтырып тур – деп, кожаларының бичии оглу Эдер-оол Бүрүмаа кадайның бажыңынга кире халып келген.
– Орус-быраат аразында таныш-көрүжүм-даа чок – дээш, оолчугаштың чугаазын ол херекке албаан. – Кожаларымның эш-өөрү ыйнаан, аныяк улустуң.
– Айдыңның авазының бажыңы кайыл? – дидир.
– Айдың! – дей каап, ава серт кынган. – Ылап-ла мээң оглумнуң адын адады бе?!
– Ылап, ылап! – деп, Эдер-оол ону далаштырган. – Херим аксында тур ийин.
Айдыңның адын адаан болганда, ооң оглунуң эжи-дир деп ава билип каан.
– Чүге киирип эккелбе- диң – деп, Бүрүмаа оолду хейде-ле чемелээн. – Аалчыны канчап эргин кырынга тургузар чүвел.
Орус оолдуң анаа эвес келгенин эндевээн. Бажыңдан үнүп кээрге, чээрби хире харлыг орус оол херим аксында турган.
– Силер Айдыңның авазы силер бе? – деп, ол орустап айтырган.
– Ийе, ийе, оглум, мен... мен – деп, ава далаш харыылаан. – Кир, кир, оглум. Аалчы кижи эргин кырынга турбас чоор.
Орус оол ооң чугаазының уун билип, херим иштинче кирип келген.
– Айдың-биле кады шериг чораан мен – деп, ол чугаалаарга, шоолуг орустай албас-даа болза, Бүрүмаа утказын билип каан.
– Поох, хөөкүй оглумну – деп, оолду куспактап, эргеледи бергенин боду бил- бээн. – Амыр-менди чанып келген ышкажыл сен, оглум.
Эжиниң авазы чүнү чугаалап турарын билбезе-даа, ооң утказын эндевейн, оол хүлүмзүрүп, чугааны канчаар уламчылаарының эвин тып, салаазын бодунуң хөрээнге үстүргеш:
– Андрей – деп, адын адаан.
– Андрей, Андрей – деп, Бүрүмаа бажын согаңнат- кан. – Бажыңче кир, Андрей.
Оглунуң эжин бажыңынче барык-ла чедип киирип келгеш, холу-биле дөрже чалап:
– Өрү эрт, дөрже эрт, оглум – деп чугаалаан.
Айдың-биле кады тырттырганы чурукту ханада көскү черде азып каанын көрүп кааш:
– Айдың, Андрей – деп, ынаар орус оол салаазы-биле айыткан.
Бүрүмаа Андрейни ам кээп топтап көрүп:
– Кончуумну көрем, оглум. Сени танывас. Бо чурукту көрүп, та кандыг иениң оглу ыйнаан, та дириг, та өлүг деп, ыы-сыым төп орар мен – деп, карактарының чажы бүлдеңейнип келген.
Андрей эжиниң авазының эктинге холун салып, ыглап болбас деп бажын чайган.
– Сени көргеш, хөңнүм баксырап турары ол-дур – дээш, Бүрүмаа карактарының чажын аржыылының ужу-биле чоткан.
Чүктеп алган барбазындан Андрей магнитофон уштуп эккелген.
– Айдың – дээш, магнитофонче айыткан.
Шериг баарының мурнуу чарыында садып алгаш, суурнуң кудумчуларынга-даа, бажыңга-даа оглу алгыртып чоруур магнитофонну ава ол-ла дораан-на танып каан. “Кулак уюк кылдыр хааржак каңгырадып-киңгиредип алган” деп оглун чемелей бээрин ол сактып турган. Магнитофонун ырладып алгаш-ла, шеригже чоруй баржык... Баштай оожум, оон чоорту дыңзыды сыгыт дыңналып келген. Оглунуң узуун-узуун, суук-суук, кезек-кезек борбаңнады кагылап, сыгыртырын ава танып каан.
Бедик даглар дуглап алган
Мээң чуртум кайын көстүр.
Бергелендир бодап алган
Мээң эжим кайын уттур
деп оглу сыгырткан. Сактырга, оглу ооң чанында орлан-эрес чаңы-биле кудук-чайык чаңнап орган ышкаш. Аваның карактарының чажы чаагын куду борбак-борбак бадып турган.
Гитараның хылдарының уяранчыг хөөнү сыгытты солупкан. Чоонзумаар үн кударанчыг ырны ырлай берген.
– Мен-дир мен – деп, Андрей бодунче айыткан.
Бүрүнмаа Андрейниң сарыг дүктүг бажын бодунче чыыра туткаш, чыттаан. Ооң бажының чыды оглунуң бажының чыды-биле дөмей ышкаш болган. Орус оолдуң бажын чыттап, оглунуң бажының чыдын мага хандыр тынып алыксаазы келген.
– Өлүм-чидим адаанга чорааш, канчап-ла ырлап-шоорлап турганыңар ол, оолдарым – деп, ол чугаалаан.
– Кызылда чурттап турар мен – дээш, чугаам утказын билген бе деп Андрей эжиниң авазының арнынче кичээнгейлиг көрген.
– Чугаала, чугаала, оглум – деп, Бүрүнмаа имнээш: – Бодум орустай албас-даа болзумза, дыңнааш, утказын билир мен – диген.
– Шеригге баргаш, найыралдажып алдывыс. Айдың магнитофоннуг келген. Хостуг үевисте ырлар дыңнап, боттарывыс база ырлажып, магнитофонга бижидип турдувус. Ынчангаш Айдыңның үнү артып кааны ол-дур... Ооң сыгыртырын солдат эштери дыка сонуургаар. Сыгырты бээрге, караңгы кашпалдарга чаңгыланыр. Сактырга, Айдың-биле кады даглар сыгыртып турган ышкаш. Бир катап сыгыртып олурда, Айдыңны хараалга киирип алганнар... Магнитофонну, Айдыңның сыгыртып, ырлап каан кассеталарны силерге эккелдим.
Андрей база бир кассетаны алгаш, магнитофонга суккаш, ону ырладыпкан. Айдыңның гитарага ойнап, ырлааны дыңналып келген.
Ак-көк даглыг Тыва дег
Афганистан чараш чурт.
А мен маңаа артпас мен,
Авам мени сакты бээр...
Шаңгыр-оол СУВАҢ.
«Шын» №20 от 2025 чылдың май 29