Эрткен кыжын чүгле бистиң республиканың эвес, а өске-даа черлерниң девискээринге хар кылын чагган. Чамдык черлерге ооң кылыны кижиниң дөңмек ортузу хире болган.
Тываның гидрометеорология албанының медээлери ёзугаар алырга, Мөңгүн-Тайга, Чөөн-Хемчик, Чеди-Хөл, Тожу кожууннарның тайгаларынга харның кылыны 2024 чылдың февраль айның эгезинде, 2022–2023 чылдың кыжынында ол-ла үеде байдалга деңнээрге, 130–330 хуу бедик болган. Эрткен кыжын чагган харда сугнуң курлавыры, агаар-бойдустуң өй-тап чижээ хире чагган харга деңнээрге, 300 хуу хөй деп гидрометеорологтуң шинчилелдери тодараткан. Хар бо хире кылын болганда, Тываның девискээринге бо чазын болгаш келир чайын улуг суг үери бооп болур. Агаар-бойдус хайгааралының албан черлериниң баш бурунгаар дыңнатканы-биле алырга, Тывага март айның ийиги чартыында агаар ортумаа-биле 1–4 градус соок болур, хүндүс дагларның, тайгаларның мээс талазы, хүннээректиг черлерге элээн чылыг апаар, ынчангаш хар эриир. Апрель айда агаар чылыг болур, ынчан арга чарык талазы, хөлегелиг черлерде хар дүрген эриир. Агаар-бойдустуң мындыг байдалынга эрээн харның суу үерлээриниң айыылы бар.
Часкы болгаш чайгы суг үеринден камгаланырынга белеткелди эгелээр даалганы Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг февраль айның эгезинде-ле хоорайларның, кожууннарның болгаш сумуларның эрге-чагырга органнарының удуртукчуларынга берген.
Хөй чурттакчылыг суурлар, хоорайларга хар үериниң озал-ондаа хамыктың мурнунда дүвүренчиг болуру чугаажок. Хар эрткен кыжын дег кылын эвес чылдарда безин Кызыл кожууннуң төвү Каа-Хем суурнуң мурнуу-барыын талазында Хербис дагның баарында кудумчуларда бажыңнар март айның ийиги, апрель айның бирги чартыында эрээн харның суунга алзып турганнар. Хербис дагның барыын талазында Спутник микрорайоннуң чавыс черлеринде бажыңнарлыг кижилер база бо чазын хар суунга алзырындан ондаксынып турарлар.
“Жилсервис” МУБ тускай машина-техника-биле Хербистиң эдээнде харны чалдап үстүрер ажылды чоруткан. Каа-Хем суурнуң мурнуу чүгүнде даглар эдээнде болгаш Хербис дагның чөөн талазында бугаларны база янзы-бүрү боктан аштаан. Кызыл кожууннуң чагыргазындан медээлер-биле алырга, Каа-Хем суурга бо чазын хар суунуң үериниң улуг айыылы чок.
Кызыл хоорайның оң талакы микрорайонунда Азас, Азас-2 дээш чамдык кудумчуларда бажыңнарны даглардан баткан хар суу хөме ап турган. Хар суун ол кудумчулардан чайладыр аксыр бугаларны «ПК-ДСТ» КХН болгаш «Чаагайжыдылга» МУБ боктан аштаанын Кызыл хоорайның мэриязы дыңнаткан.
Эрткен кыжын чагган кылын харны Кызыл хоорайның «Чаагайжыдылга» МУБ-туң ажылчыннары аштап, үндүр сөөртүрү дыка берге болган. Оларны дыка буруудаткан херээ чок, агаар-бойдустуң түр када бергезин кызылчылар шыдажып эртер ужурлуг. Агаар-бойдус чылыырга, Кызыл хоорайның девискээринде хөө холумактыг хар хүндүс дүрген эрип, хөөлбектелип, дүне доңуп каар. Байдал ылап-ла нарын, доңатка тайып дүжүп, хол-будун кемдеткен кижилер-даа бар. Кызылдың мэриязы болгаш «Чаагайжыдылга» МУБ арга-сүмелерни массалыг информация чепсектери таварыштыр тарадып турар.
Чижээлээрге, кудумчуга азы бажыңнар чанынга хар суу хөөлбектелген дугайында дыңнадып, мэрияның чаңгыс аай диспетчер албанында 2-31-42 азы «Чаагайжыдылга» МУБ-та 5-60-08 дугаарлыг телефоннарже долгаар дээн хевирлиг. Ол-даа арай-ла ындыг сүме боор оң, кижилер оюп эртери берге хөөлбектер хоорайда хөй. Оларны ол-ла дораан канчаптарыл? Хөй кижилер аргыжар, машина-балгат чоруур черлерде хөөлбектелген хар суун «Чаагайжыдылга» МУБ-туң каш-ла санныг машиналары сордуруп, өскээр аппарып төп турар.
Хөй квартиралыг бажыңнарның башкарыкчы компанияларынга хамаарыштыр чеме-халакты илередип болур харын. Оларның ажылы шоолуг эвес дээрзи билдингир-ле болгай. Башкарыкчы компанияларга хамааржыр чуртталга бажыңнарының чанында кижилер аштаар оруктарны аштавайн турары каракка көскү.
Көдээ суурларның чамдыызында байдал элээн нарын. Чижээлээрге, Чеди-Хөл кожууннуң Сайлыг болгаш Элегес суурларның чавыс черлеринде бажыңнарны хар суу хөме алган. Ийленчек черде туткан Хову-Аксы суурнуң кудумчулары, хүндүс эрээн харның суу дүне доңа бээр болгаш, эртен-кежээ чуңгу ышкаш апаарындан кижилерге кылаштаары берге, оларның чамдыызы кудургай куду бадарда, шанактарны ажыглап турар.
Агаар-бойдус улам чылыыр, тайгаларда кылын харның эриири дүргедээри-биле холбаштыр байдал улам нарыыдаар чыгыы. Онза байдалдар яамызы дээш айыылдыг болуушкуннарны чайладыр албан черлери үер суундан камгалал ажылдарының өөредилгелерин март айда эрттирген, аңаа тус чер эрге-чагырга органнарын хаара туткан.
Тайгаларның соңгу талакы хөлегеленчек ийлеринде хар, хемнерниң дожу апрель айда дүрген эрип эгелээрге, Каа-Хем биле Бии-Хем, Улуг-Хем, Хемчик дээш өске-даа хемнерниң дожу частып бадарга, оларның уннарында чавыс черлерде суурлар сугга хөме алзырының айыылы тыптып болур.
Суг үери-биле холбашкан бир берге айтырыг — бажыңнары болгаш өнчү-хөреңгизи сугга үрелген хамаатыларга оларның когаралын дуглаары. Ооң кезик чамдыызын безин күрүне бюджединден дуглаары нарын, камгаладылга компаниялары суг үеринден чурттакчы чоннуң бажың-балгадының камгалалын чорудар күзел чогу республиканың девискээринге болган улуг хемчээлдиг үерлер үезинде билдинген.
Тайгаларда хар кончуг кылын болгаш, апрель, май айларда кээр үерден камгаланырынга эң ылаңгыя мурнуку үеде үер суунга алзып турган черлерниң чурттакчы чону баш бурунгаар белеткенгени дээре. Агаар-бойдустуң озал-ондаандан ойлаар эвес, дезер эвес.
Ш. МОҢГУШ.
Чуруктарны интернеттен алган
“Шын” №21 2024 чылдың март 20