Кижилерже ок-боолуг халдаар, чамдык таварылгаларда оларның амы-тынынга-даа чедер кем-херектерни болдурбас дээш, республиканың эрге-чагыргазы болгаш иштики херектер органнары, Росгвардия баш бурунгаар хемчеглерни үргүлчү ап чорудуп турда-ла, боо-чепсек ажыглап, кем-херек үүлгедир чоруктар болгулай бээр.
Чижээлээрге, мындыг өлүрүкчү кем-херек үүлгедии болган. 2022 чылдың апрель айның хүннериниң бирээзинде Барыын-Хемчик кожуунда Кара-Хая деп черге малчын турлагга төрел алышкылар арагалап хүнзээннер. Орай кежээ оларның кайызы-даа аажок эзирээш, алгыжып-кыржып, чокшуп эгелээннер. Алышкыларның бирээзи карабин деп боо-биле өскезин өлүр адып каан. Ол карабин өлүрүкчү кижиниң бодунуң боозу эвес, а өлүп каан төрели кижиниң болган. Боону чөпшээрел чокка чажырып шыгжап, октар тып алгаш, карабинни ажыглап турганы истелге үезинде илерээн. Өлген төрелиниң боозун чажырып эдилээни дээш, өлүрүкчү кем-херек үүлгеткен кижиниң буруузу хоойлу-дүрүм ёзугаар улам аартаан.
Черле ынчаш, өлген-читкен төрелиниң, ачазының азы кырган-ачазының ок-боозун чамдык кижилер чажырып кадагалап чораан таварылгалар кем-херек үүлгедиглериниң истелгезиниң үезинде бо-ла илереп кээри ховар эвес. Иштики херектер органнарының ажылдакчылары Чөөн-Хемчик кожууннуң Хөндергей сумузунда Кара-Даг деп черде малчын аалда казанак бажыңдан «ИЖ-18 ЕМ-М» марканың аңчы боозун тыпкан. Ол боо чок болган кырган-ачазының боозу деп малчын тайылбырлаан. Кырган-ачазының-даа боозу болза, ону чөпшээрел чокка чажырып ажыглап турганы дээш, малчын административтиг кеземчеге онаашкан, ооң боозун иштики херектер органнарының ажылдакчылары хавырган.
Кижилер чөпшээрел чокка чажырып эдилеп чоруур ок-боо эвээш эвес дээрзи — ындыг бооларны полицейжилер орукка машиналардан безин тып турары. Каа-Хем кожуунда Ильинка суурнуң чоогунга «УАЗ-469» марканың автомашиназын доктаадырга, ооң ээзи машина башкарар эргези чок болган. Машинаның иштин полицейжилер хынап көргеш, заводка бүдүрүп үндүрген боо кезектерин ажыглап, унун узадып, ырадыр адарынга эде кылган боону ооң октары-биле кады тыпкан. Ол боо чок апарган адазының боозу деп чолаачы тайылбырлаан. Адазының боозун чажырып эдилеп чорааны дээш, ол чолаачы база шыңгыы административтиг кеземчеге онаашкан. Боону эде кылганынга хамаарыштыр истелге херээн полиция ажылдакчылары ажыткан.
Ок-боону хамаатылар чажырып эдилээр чорук, РФ-тиң административтиг кодекизиниң хажыдыышкыны болурундан аңгыда, кем-херектер үүлгедиринге база чылдагаан. Ынчангаш чөпшээрел чок эдилелде ок-боону илередип тывар талазы-биле шыңгыы ажылды иштики херектер органнары чорудуп келген. Ооң бир аргазы – хамаатыларның эдилелинде чөпшээрел чок ок-боону хамаатылардан күрүне өртектиг хүлээп алыры. Эдилээринге чөпшээрел чок ок-боону кижилер иштики херектер органнарынга дужааптар болза, акша шаңналын бээр. Иштики херектер яамызының ажык медээлери-биле алырга, чижээлээрге, араалыг уннуг аңчы боо дужааганы дээш – 5000 рубль, дүүрге боо дээш – 3000, эде кылган боо дээш 1000 рубль акшаны ап болур.
РФ-тиң “Боо-чепсек дугайында” хоойлузунга эдилгелерни 2023 чылдың кииргени-биле холбаштыр ок-чепсекти чөпшээредип садып алырынга болгаш эдилээринге негелделер шыңгыыраан. “Боо-чепсек дугайында” хоойлунуң эрги дүрүмнери ёзугаар ажыглалдан үндүр бижиттинген боону, чогуур органнарга дыңнатпайн, өске кижиге белекке берип азы садып болур турган болза, чаа дүрүм ёзугаар ооң дугайында Росгвардияның ок-боо эдилелин хынаар органнарынга бижимел-биле дыңнадыры албан.
Ок-боону чөпшээредип алырынга, эдилээринге дээш өске-даа чүүлдерге хамаарыштыр элээн шыңгыы эдилгелерни РФ-тиң “Боо-чепсек дугайында” хоойлузунга киирген. Россияның хамаатызы назы-хар четкен кижилерге ок-боону эдилээринге чөпшээрелди берип турган болза, чаа эдилгелерде ону 21 харга чедир улгаттырган. Кем-херек үүлгеткеш, шииттирип чораан кижилерге ок-боо эдилээрин чөпшээревес. Административтиг кеземчеге онаашкан хамаатыларга хамаарыштыр олар ок-боо чөпшээредип алырынга кызыгаарлаашкыннар база бар.
Ок-боону чидирген хамаатыларның хоойлу-дүрүм мурнунга харыысалгазын дыка шыңгыыраткан. Боону чидирген азы оорлаткан кижилер ооң дугайында Росгвардияга дыңнадырының хуусаазы тодаргайлаттынмаан турган болза, чаа дүрүм ёзугаар бир хонук дургузунда дыңнадыр хүлээлгелиг. Боону чидиргени азы оорлатканы, ооң дугайында хоойлуда көрдүнген хуусаада Росгвардияның чогуур органнарынга дыңнатпааны дээш, административтиг кеземчени база дыка шыңгыыраткан. Чүге дээрге чидирген азы оорлаткан ок-боо кем-херек үүлгедиринге чылдагаан бооп болур.
“Боо-чепсек дугайында” РФ-тиң хоойлузунче киирген эдилгелер боо-чепсек эдилээринге хамаатыларның харыысалгазын дыка шыңгыыраткан. Оон база кижилерниң айыыл чок чоруу кончуг хамааржыр.
Ш. МОҢГУШ
“Шын” №72 2023 чылдың сентябрь 23