Чаа номнуң таныштырылгазы
Тыва АССР-ниң алдарлыг башкызы, РСФСР-ниң улус өөредилгезиниң тергиини Ким-оол Сарыг-Донгак февраль 14-те «Шын» солунга чаа үнген номунуң таныштырылгазын (презентация) эрттирген.
—«Авыралдыг ачам» деп шүлүглелиңерни төрээн адаңар – Тываның эң баштайгы эртемдени Самбуу Ооржакка тураскаадып бижээн болгай силер. Чүгле сактыышкыннар болгаш шүлүглел бижээн эвес, а баштайгы эртемденниң хөрек тураскаалын база тургузуп каан болгай силер. Сагыш-чүрээңерни аартып, саргыдып чораан «аарышкы» оода бичии-даа бол, намдаан ирги бе?
— Чок, үе эрткен тудум, назы улгаткан тудум Самбуу Ооржак эртемден ачамның таварышканы нүгүлдүң хоранныын, мегечи, нүгүлчүлерниң чаржынчыын, арын-нүүр чогун улам ханы медереп билип чоруур-дур мен. Ол аарышкы кажан-даа намдавас-тыр ийин. Чаңгыс чер-чурттугларывыс, чоок кижилеривис репрессия деп кара нүгүлге бастырып, кандыг хилинчек-човулаңны көрбээн дээр. Адын агартып каары ол-ла болбас ужурлуг. Чогум кымыл ол, кандыг ажыл, мергежилдиг кижил? Дөргүл-төрелдери кандыг салым-чолдуг болганыл? Дуза-деткимче херек бе? Дириг чораан болза, ол кижи чонунга кандыг эки чүүлдерни кылып каар турганыл, ооң адын канчаар мөңгежидерил? Бо талазы-биле ажылдаар, кылыр ужурлуг чүүлдер-ле хөй. Кажанда-даа ындыг кара үүлгедиглер чуртувусту эргивезин дээш салгалдарывыска сагындырар, угаадыр ужурлуг бис.
— Кырган ада-иеңерниң оглу мен деп бодап чораан силер, ындыг аа?
— Ийе. Буян-оол, Тас кырганнарымның хеймер оглу мен деп өзүп келдим. Мырыңай бичиимде, Самбуу Ооржактың кады өскен эжи Саая Даваалаң деп кижи меңээ: «Сааялардан төрүттүнген сен» дээрге, ону херекке албайн барганымны улгады бергеш эскерген мен. Ам бодап чоруурумга, мээң төрээн ием Саая Өнермаа демги Даваалаңның төрели болган. Ол дугайында меңээ Хомушку Деспий-оол деп сезен чеди харлыг даайым чугаалап берген. Ол Самбуу Ооржактан дөрт хар биче, ынчалза-даа кады-кожа чурттап, эдержип өскен төрели кижи. Самбуу Ооржакты агартып турда, 1990 чылдарда Хомушку Деспий-оол чеден харлыг турган. Мен оон хөйнү дыңнап, билип, айтырган мен.
— Саая Даваалаң дээрге чогум кымыл?
— Саая Даваалаң Ойрот-Турага өөренип алган, көдээ ажыл-агый талазы-биле баштайгы тускай эртемниглерниң бирээзи-дир. Ол кижи Самбуу Ооржак дугайында демдеглелдер кылып чораан кыдыраажын меңээ көргүскен. Ол демдеглелдерден болгаш өске-даа улгады берген кижилерниң сактыышкыннарынга үндезилеп, Шагдыр Куулар, Алексей Дүгержаа,Артем Борбак-оол, Монгуш Достак-оол, Михаил Шур-оол, Лама Ооржак, Николай Күнчүн,Самбуу Куулар оларның республика солуннарынга бижээн чүүлдеринге даянып, чыгдынып чордум.
— Чоок кижилериңер силерге чүнү-даа чугаалавайн чорааны ол бе, Ким Көк-оолович?
— Мени азырааш, оглу кылдыр өстүрген улуг угбам Мундушкай меңээ шоолуг чүве чугаалавас чораанын билгеш, сөөлүнде мындыг айтырыг салдым: «Меңээ чүге Самбуу Ооржак дээрге сээң ачаң-дыр деп чугаалавайн чораан силер?». Ооң меңээ харыызы бо: «Сен эмин эртир изиг, дүрген чаңныг сен.Хенертен ону дыңнапкаш, изигленип, чүнү-даа үүлгедип болуруңну бистер сүмелешкеш, мынчага чажырып чораанывыс ол-дур ийин».
Ам бодап чоруурумга, азыраан авам «репресия» деп сөстен хөлчок коргар чораан. Мен чугаа үндүрүп алыр дээш, репрессия деп сөстү адаптар-ла болзумза, авам дораан сымыранып, мынча дээр чораан: «Ындыг сөс чугаалава, 58-тей бээр сен, хоржок».
— Эртемден ачаңарның дугайында парлалгага бир дугаарында чүү үнген ирги?
—1989 чылда, чайын, «Шын» солуннуң бирги арнынга «Баштайгы тыва эртемденниң салымы» деп материал Ооржак Самбуунуң чуруу-биле кады парлаттынган. Ону ынчан репрессияга таварышкан кижилерниң адын агартыр комиссияның кежигүнү, прокурор Куулар Шагдыр парлап үндүрген. «Кижиниң чаңгыс оглу мен» деп Самбуу Ооржактың өчүүнүң дугайында чүүлдү номчааш, сагыш-сеткилим канчаар-даа аажок дойлуп үнген, ол хевээр «Самбуу херээ» дээш, бо хүннерге чедир болур-чогуур чүүлдерни кылып, ажылдап чор мен.
— Оон аңгыда, кандыг-бир барымдаалыг документ деп чүве көөр аргалыг болдуңар бе, башкы?
— 1990 чылдарның ортаа үезинде юстиция министри (долу адын сагынмайн-дыр мен) Чаңмыровичиниң хүлээп алыышкынынга 2-3 катап барып тургаш, кирген мен. Оон чөпшээрел алгаш, Ооржак Самбуунуң херээниң протоколдарын көөр аргалыг болдум. Херекти «национализм» хевирлиг болдурар дээш, Тока кызыдып турган хире. Ону тудуп хоругдаарын безин прокуратура эвес, КГБ-ниң ТАО эргелели, ооң удуртукчузу Петров болгаш орус шагдаалар, байысаакчылар Васильев, Волков, Меерович олар чорудуп турганы каразынчыг болду. Ол херек дугайында шупту он ажыг чүүлдерни бижээн мен. Репрессияга таваржып, шииттирип чораан Ооржак Шожут-оол, Лама алышкылар эрии-шаажы дугайында хөйнү чугаалап бергеннер. Кээргел, хомудал мээң хөрек-чүрээмни ам-даа өйүп чоруур.Ону кажан-даа утпас мен.
— Ким Көк-оолович, ачаңарга мөңге балалбас тураскаал – шүлүглелди бижип кааныңар кайгамчык улуг ажыл-дыр. Чаа ном номчукчуга дүрген чедер болзун, оларның санал-оналы көстүп-ле кээр боор.
Светлана Балчыр интервьюну алган.
АВЫРАЛДЫГ АЧАМ
Ындыг кончуг эрте бурун шагда-даа эвес,
Ырак чыдар далай ынды чуртка-даа эвес,
Хүндүлээчел, эвээш чоннуг тыва черге
Хүнче чүткээн часкы чечек ышкаш,
Чалыы, хып дээн аныяк оол хосталга дээш,
Чаныш чокка демисешкеш бастырганын
Тоожуп ор мен, номчуп көрүңер, төрел чонум!
Бойдус чечээ—тыва черниң булуң бүрү
Болганчок-ла таваржы бээр бөдүүн аттар –
Ак-Хем, Алаак, Талдыг-Адыр бо-ла мынчаар
Амыр-тайбың, бора бүдүн бүле тудуп,
Ажы төрүп, амыдырап-чурттап чораан
Арат малчын Буян биле Тастың өөнге,
Бир-ле хүндүс, бурган өршээп, дун төлү
Бичии кижи чырык черге бодарап-тыр.
Алызындан найыралдыг,топтуг, чончу
Аныяктар Буян, Тас оглун дойлап,
Аралашкан кожаларын, өөрүн чыггаш,
Аажок хөглеп, найыр-дойну эрттиргеннер.
Аңзат кешпи Самбуу деп атты оолга берген.
Дунда божаан баштайгы оглу чажындан-на,
Турза сынныг, тутса күштүг, омак чаңныг,
Тура-соруу, кадыг-быжыг, сеткили уян,
Авазының, ачазының чоргааралы –
Азыражыр, дузалажыр төлү болган.
«Шаг шаа-биле турбас» дижип сөглээри ,
Шала дошкун үелер-даа туруп кээрге,
Адашкылар туруштуг бооп, четтинчипкеш,
Тараа тарып,малын малдап, аңнап, дииңнеп,
Тайгазынга тодуг-догаа чурттап чораан…