НОЯБРЬ 30 — БҮГҮ-ДЕЛЕГЕЙНИҢ ИЕЛЕР ХҮНҮ
Мээң эргим кырган-авам Раиса Хеймер-ооловна Моңгуш 1943 чылдың май 1-де Сүт-Хөл кожууннуң Кызыл-Тайга сумузунга төрүттүнген. Бичиимде-ле кырган-авамны авай, кырган-ачамны ачай деп адаар мен. Оларның бир дугаар уйнуу болгаш эргелиим аажок чораан. Карак чажы кандыг-даа айтырыгны шиитпирлептерин билир мен. Бичии хиремде ону билир, чамдыкта ажыглагылаптар мен. Кандыг-даа байдалда кырган-авам, кырган-ачам мээң таламда боор улус. Мени артында-ла «Уйуг уйуу» (Уруг уруу) деп чассыдарлар.
Кырган-авам ада-иезиниң дун кызы болгаш, ажыл-ишке дадыккан, кончуг эрес-кежээ кижи. Бичиизинде чарыш аъды мунуп чораан. Миннип кээримге-ле, авам аът мунупканда, кандыг-даа кайгал эрлерден дудак чок, хат-казыргы дег садырадыр шааптар. Аъдын мунупкаш арлы бээрге, платьезиниң эдээ эстеңнээр.
Кырган-авам Раиса Хеймер-ооловна чежемейниң-даа орлан-шоваа болза, улуг улузун аажок дыңнаар чораан. Кырган-ачам биле кырган-авамны, ийи боду танышпас улусту, улуг улузу кудалааш, өглеп каан дээр. Кырган-ачам Биче-оол Доржуевич Моңгуш Кара-Чыраа сумузунуң көдээ культура одаанга хөгжүмчү болуп ажылдап турган. Куда болур хүнде кырган-ачам фестивальга үдекчилеп ойнаар турган. Ол үеде хөй-ниитиниң ажыл-херээ чугула черде, бодунуң кудазынче безин салбайн баар турган дижир. Ынчангаш кырган-авам кудазында ширээ бажынга чааскаан олурган.
Кырган-авам танывазы душтуу-биле өгленип, улуг улузунга удурланмайн амыдыралдың каалама оруунче шымнып киргеш, сес кыстыг болганнар. Аразында найыралдыы хөлчок, «авазы», «ачазы» деп бот-боттарын адажырлар. Кырган-ачам бо хүннерде бистиң аравыста чок. А кырган-авам ам-даа бистиң аравыста омак-сергек чурттап чору. Ол ам май 1-де 83 харлаар.
Кырган-авам биле кырган-ачамның баштайгы уйнуу болганым аксым кежии. Кырган-авам кажан-даа ажы-төлден түвексинмес кижи. Ажы-төлүнүң ажы-төлү бисти чажывыстан тура азыражып, карактажып келген. Уйнуктарының аразында кырган-авам дээр улус-даа ховар, доозавыс-ла «авай» дээр бис. Ол хамаанчок бистиң ажы-төлүвүстү безин карактажып олурар. Кырган-авамның ажы-төлү ниитизи-биле 62 кижи бис.
Кырган-авам, кырган-ачам өгленген соонда, совхозтуң малын хүлээнип алгаш, бүгү назынында хөй-ниитиниң малын малдап, «Күш-ажылдың хоочуну», «Мурнакчы малчын» дээн ышкаш алдар-аттыг аттарны хөйү-биле ап чорааннар. Бүгү чуртталгазында кыштың соогу, чайның изии дивейн совхозтуң малын малдап, кыштаг, чазаг, күзег, чайлаг аразынга аай-дедир көжүп, көшкүн амыдыралдың кадыг-бергезин көрүп чорааннар. Хөй мал-маганныг болгаш, кылыр ажылы хөй-даа болза, олар ажы-төлүнүң ажы-төлүн карактажып база четтигип чораан. Дыштанылга кээрге-ле, угбашкылар ажы-төлү кырган ада-иевистиң аалынга чыглып келир бис. Уруг бүрүзүн эргеледип чассыдар, кымны-даа ол-бо деп аартыктавас улус. Дыштанылгада барбайн баар болза, боттары суурже кирип келгеш, бисти сүрүп алырлар. Чамдыкта ада-иевис аалче чорудуксавайн барганда, бүдүү иштивисте кырган-авам бисти сүрүп алыр болза деп бодаар бис. Ынчап турувуста-ла, кырган-авам аъттаныпкан: «Мээң ажы-төлүмнү чүге чорутпайн тур силер?» – деп хорадамзырап шаап кээр. Ынчангаш ада-иевис дыштанылга эгелээрге, шымдай-ла аалга аппарып кааптар.
Кырган-авам сугнуң аалын «Аъштыг-чемниг Ташкент хоорай» деп ада-иевис баштактаныр. Чүге дээрге дыштанылга эгелээр мурнунда, аалга «Автолавка» кээрге, кырган-авам конфет-чигирни, печенье-пряникти шоодай-шоодайы-биле садып алган боор. Суурда чок амданныг чемни аалга барып чиир бис. Чайгы дыштанылгада баарга, кырган-авам дүрүг-дүрүг пөстерлиг боор. Уруглары биске доозавыска платьелер даарап кедириптер. Бир чайын шупту, дагаа оолдары дег, сарыг платьелерлиг-даа чайлаар бис ийин. Орун-дөжээнге шывыгларны, соңга пөстерин, аяк чодар аржыылдарны, туткууштарны доозазын кырган-авам боду даараар. Кырган-авам сугнуң чайлаа Сүт-Хөл кожууннуң Үстүү-Ишкинниң Соруг шөлү ол чүве. Чайны чайладыр хоюнуң дүгүн болбаазырадып, кидис салыр, ширтек сырыыр, алгы идээлээр, эттээр, инек саар, хойтпак тигер, өреме хайындырып, саржаг кудар, тараа хооруп соктаар дээш тыва херээжен кижиниң кылып билир ужурлуг ажылдарын доозазын кылыр, черле тура дүшпес кежээ кижи. Чамдыкта кырган-авамны баштактанып, «ажыл-төрүүр» деп-даа турар бис. Анаа хол куруг олурар кижи көре албас, албан бир-ле кылыр ажылды тып эккээр, ол хире кежээ кижи-дир ийин.
Кырган-авамның бир акызы «Аа, бокта, Рай дуңмам эр болган болза, төре баштаар кижи бо» дээрге, билбес турган-дыр мен. Ам бодап кээримге кырган-авам, шынап-ла, хат-казыргы дег орлан-шоваа кижи. Ындыг кижи төрени-даа баштавайн канчаар. Бодунуң сес кызындан аңгыда, хөй санныг уйнуктарын база азырашкан. Амгы үеде уйнуктарының ажы-төлүнүң кавайын чайгап, ажы-төл азыраан уйнуктары биске улуг деткимче болуп чоруур. Ажы-төлдү чассытса-даа, өй-хемчээлин билир, херек үеде бодандыр сургаптар кижи. 62 ажы-төлү шупту ававыска чоргаарланып чоруур бис. Ам-даа бистиң аравыска бисти өөртүп чоруурун күзээр-дир бис.
Уйнуу.
Чурукту маадырның архивинден алган.
“Шын” №46 2025 чылдың ноябрь 27