Кижиниң мөзү-бүдүжүнге болгаш делегейде ачылыг чүүлдерге хамаарыштыр 12 деп сан: “мөңге”, “кезээде”, “аткаарлавас”, “дедирленмес”, “чалданмас”, “далашпас”, “озалдавас”, “бузулбас”, “эзилбес”, “хадывас”, “төнмес”, “читпес” деп 12 шынарларны илередир.
Ук шынарларны кижиге хамаарыштыр тодаргайлаарга, мындыг:
“Мөңге” – кижи амытанның чуртталгазы мөңге, чүге дизе изин базар төлдүг, төрел-дөргүлдүг, ызыгуур салгалдыг.
“Кезээде” – кижи амытан бодун кезээде чырык чүүлдерже чүткүдер болза эки.
“Аткаарлавас” – кижи амытан амыдыралдың арт-сынындан аткаарлавас болза эки.
“Дедирленмес” – кижи амытан бодун кезээде холга тудуп, “ыдының кежин аңдара кедип” дедирленмес болза эки.
“Чалданмас” – кижи амытан кара ажылдан, кадыг-берттен чалданмас болза эки.
“Далашпас” – “далашкан күске сүтке дүшкен” деп чугаа бар. Ынчангаш кижи чүве кылырда, ону баш бурунгаар угаанынга сайгарар, ожаар, далашпас.
“Озалдавас” – кандыг-даа чүүлдү үезинде кылыр, озалдавас болза эки. Чүведен озалдап, улус саададып чоруур кижиниң соңгу чуртталгазы озал-ондактыг болур.
“Бузулбас” – кижи амытан бодунуң чуртталгазында ыяап-ла кандыг-бир бузулбас этти кылыр, бузулбас эпти бир кижи-биле тудар чаяалгалыг.
“Эзилбес” – кижи амытанның сагыжы эзилбес. Ынчангаш “сагышка сап шыгжавас, бодалга бок шыгжавас”.
“Хадывас” – “хат чок болза, сиген бажы хадывас” дээр. Делегейде чылдагаан деп чүве турбас.
“Төнмес” – “ыяш үрезинин кундус төтпес, кижи үрезинин аза төтпес”.
“Читпес” – “эки кылган ажыл, элеп читпес алдар”. Кижиниң хол дээп, сагыш-сеткилинден кылган ажылы, сөглээн сөзү кымның-даа сеткилинге читпейн артып каар.
Доспаң-Самбуу Хири-Хааның чугаазындан, 1922 чылда төрүттүнген, Улуг-Хем кожууннуң Чааты сумузу, 1970 чылдың алды айы.
"Шын" №54 2024 чылдың июль 20