Онкология аарыгларының дугайында чүнү билзе чогуурул?

Онкология аарыглары биле рактың ылгалы чүдел? Ооң тыва аттары бар бе? Тывада ооң-биле демисел кайы хире хөгжүлдени алганыл? Мындыг чергелиг айтырыгларны эмнедикчилерден бо-ла дыңнап болур.

Чүнүң-даа мурнунда онколо́гия дээрге айыылдыг болгаш айыыл чок ыжыктарны, оларның тыптып келирин база нептереп-тараарын шинчилээр болгаш оларны баш бурунгаар илередип эмнээр арга-хоргазын дилеп-тывар медицина эртеми деп билип алыры чугула.
Онколо́гияны ыжык дугайында эртем деп тывалап тайылбырлап турар бис. Ол черле чөп, чүге дизе онкологияның кол-ла шинчилеп турар адыры ыжыктар-ла болгай – айыылдыг болгаш айыыл чок ыжыктар. Бирээде, ол.

Ийиде, онкологтуг аарыглар дээрге калбак болгаш хөй хевирниң аарыглары-дыр. Олар кижиниң бүгү органнарынга болгаш системаларынга чаңгыс аай дээр. Оларның база рактың хевирлери янзы-бүрү. Бир чамдыктар, онкологтуг аарыгларны өлүмнүг шииткел кылдыр хүлээп көрүп турар. Ынчалза-даа ындыг даап бодаашкын шын эвес. Амгы үениң шинчилелдери ооң ындыг эвезин бадыткап көргүскен. Кижи бүрүзүнүң организминге рак клеткалары болгаш бичежек ыжыктар доктаамал тыптып турар база олар организмниң ыжыкка удур демисежир шинээниң (иммунитеттиң) салдары-биле сегип, чиде бээр дээрзин тодараткан. Маңаа ракты баш удур илередир шинчилелдер улуг рольду ойнап турарын айтыр апаар. Рактың чадаларын эртежик тодараткан тудум, ооң-биле демисежири чиигээр.

Айыылдыг ыжыктар деп чүл?

Айыылдыг ыжыктарны ханның болгаш хан бүдүрер тканьнарның (лейкозтарның болгаш лимфомаларның) онкологтуг аарыгларынга база кол нуруузунда рак деп адаттынар кадыг, “салам” ыжыктарга аңгылап болур.

Айыылдыг ыжыктар – ол дээрге организмниң өскерлип хуула берген клеткаларының өй-кызыгаар, соксаал чокка үлеттинип, долгандыр турар тканьнарже калбарып нептерээр аарыы-дыр. Кадык организмниң клеткалары база доктаамал чаарттынар, клеткалар соксаал чокка үлеттинер. Айыылдыг улуг ыжыктарга карцинома биле саркома хамааржыр. Шыңганның, чилигниң, а ол ышкаш чуга чаглыг карттың айыылдыг ыжыын саркома дээр.

Чиңгелээр аарыг деп чүл?

Рак (чиңгелээр аарыг) – өлүп-хораарының талазы-биле делегейде эң нептереңгей чылдагааннарның бирээзи. Чылдың-на делегейде оон 7,6 сая кижи өлүп-хорап турар. Чиңгелээр аарыгдан өлүп-хораар чоруктуң 70 хире хуузу орулгазы чавыс болгаш ортумак чурттарга онаажыр.
Рактан тывалар шаг-шаандан бээр аарып чораан. “Чиңгелээр аарыг” деп аттың тывылганын аарыгның ниити им-демдээ-биле холбаан хевирлиг. Хөлчок дүрген арып-доруптары, тура албас чыдыптары, кадыг туржук, суук чемниң ашпастаары ындыг билиишкинни тывылдырган хире. Ыжыктарның уржуундан шөйүндүлер, боостааның кегжири, өк чиңгелээр, чеми ашпастаар деп тывалар даап бодап турган. Бо туугай даап бодаашкыннардан “чиңгелээр аарыг” деп билиишкин тывылган.
ХХ чүс чылдың эгезинден тура рактан аарыырының көргүзүү он-он катап өскен. Тывада чүрек-дамыр системазының хоочузунуң база даштыкы чылдагааннарның соонда онкология аарыгларындан өлүп-хораар чорук үшкү черни ээлеп турар. 60 хар болгаш оон улуг назылыг улустуң ортузунда рактан аарыыр чорук бедик. Рактың кандыг хевирлери тываларның ортузунда нептереңгейил? Ижин-баар, өкпе, эмиг безиниң база уруг савазының ужунуң болгаш бестиг-баарзыктың рагы.

Рактың баштайгы им-демдектери

Деңзи чидирери. Аарыгның баштайгы чадаларында дыка хөй улус хөлчок дүрген арып-доруптар. Кыска үениң дургузунда деңзиңер беш килограммдан эвээжеп, арып-дорупкан болзуңарза, эмчиге дораан киргени дээре.

Эът изиири болгаш халыыннаары. Бо им-демдек рак элээн ишкээрлей бергенде көстүп келир. Ол харын дүвүрээзин көдүреринге баштайгы медээчи бооп болур.

Шагзыраары болгаш шылаачалы. Рактың барык бүгү-ле хевирлеринге хамаарыштыр бо им-демдек харын онкология аарыгларының эң кол баштайгы им-демдээ-дир. Ынчалза-даа дыка хөй кижилер ону херексевейн турар.

Сөөктерде аарышкы. Ол дээрге сөөктер тканьнарында айыылдыг чаа ыжыктарның тыптып келгениниң дугайында херечилеп турар.
Кештиң шынарының болгаш өңүнүң өскерлири. Кеш кызып, карарып, саргарып база ол хөлчок кижидип турар болза, кеш рагының азы иштики органнарның онкологиязының барын илередип турар болур.
Меңнерниң хемчээлиниң, кылынының өскерлири, а ол ышкаш ниити эмнээшкинниң күш четпези балыгларның база ыйылганнарның тыптып келири. Меңнер айыылдыг ыжыктарже хуулуп болур, ындыг болганда, ону черле оваарып чоруур болза эки.

Сыңыйның болгаш куду албанның ажылының өскерлири. Үргүлчү тырыктаар азы өктектээр болза, специалиске барганы дээре. Кадыг албаннаан соонда, аарышкы тыптып келири, даады азы ийи-чаңгыс сидиктедири база кижини сезиндирер ужурлуг.

Доктаамал баш аартыры. Ук им-демдек мээде ыжыктың барының дугайында херечилээр.

Кадыг, суук албанда өскерлиишкиннер, хан төктүрү. Кадыг албанда, сидикте хан холумаа, херээжен кижиниң алдындан хан төктүрү – рактың илерээшкиннери бооп болур.

Соксаал чок чөдүл, боостаада аарышкы, киргирээри, а ол ышкаш чем ажырарынга бергедээшкиннер болгаш чем хайылдырылгазының үрелгени. Бир эвес дүкпүде хан холумаа илереттинген болза, дораан эмчиге барганы эргежок чугула. Чүге дизе ол бүгү өкпениң онкологиязы бооп болур. Чем ажырарында бергедээшкиннер болгаш чем хайылдырылгазының үрелгени нургулайында рактың им-демдектерин көргүзүп турар, а бир эвес олар хары угда илереп кээр болза, ракка каразып болур.

Эмиг бестериниң рагы – эмигниң ыжыы

Тыва улустуң ортузунда эң нептереңгей онкология аарыгларының хевирлеринге ижин-баар, өкпе, эмиг безиниң база уруг савазының ужунуң болгаш бестиг-баарзыктың рагы онаажыр. Эмиг бестериниң рагы үшкү черде турар. Ооң дугайында чүнү билзе чогуурул?

Эмиг бестериниң рагы дээрге клеткаларның өскерлип, будулганының түңнелинде тыптыр аарыг-дыр. Ол сүт эрттирер хостарга азы бестерге тыптып болур. Сөөлгү шинчилелдерниң түңнелдери-биле алырга, делегейде рактың илерээшкиннериниң сестиң бири-ле эмигниң ыжыы-биле холбашкан болур. Херээженнер ортузунда ук аарыг эң нептергей.
Эге-башкы чадазында эмигниң ыжыы им-демдек чок болгаш аартпайн тыптыр. Өлүмнүг таварылгаларның хөй болуп турары ыжыктарның бүгү организмче болгаш органнарже шилчип калбарары-биле холбаалыг. Ыжыктар им-демдек чок болгаш аартпайн тыптыр, ынчангаш ону изии-биле илередип, тодарадыры кончуг берге. Эмиг рагын үр үеде илередип тодаратпаан тудум, хоранныг клеткалар дам көвүдеп, аарыгны ажып тиилээр арга-шинекти эвээжедир.

Кадык камгалалының бүгү делегей организациязының сан-медээзи-биле алырга, аарыгның илереттинген таварылгаларының чартыындан хөйүнде аар аарыгның айыылынга таваржы бээрин бодавайн чораан 40 хар назыдан улгатпас херээженнер таварышкан болуп турар.
Ынчалза-даа мындыг таварылгада коргуп-сүртээн черле херээ чок, чүге дизе эмиг бестеринде ыжыктарның 90 хуузу айыыл чок болур. Эмиг рагын болганчок-ла чүгле эмчи шинчилгелериниң үезинде тодараткан болур.

Эмиг бестериниң рагының кол им-демдектери:

Суйбаарга, билдинип турар борбак азы кадыг чүүлдүң тыптып келири; эмигниң хемчээлиниң өскезинден ылгалыры азы улгадыры; дошпудан азы эмигниң кежинден билдинмес суук чүүл төктүрү; хөрек талазынга шивишкилээри, балыглар, ыйылганнар, карт азы чарыктар тыптыры; кеш апельсин карты ышкаш апаар; дошпуларның хевирлериниң, өңүнүң база хемчээлиниң өскерлири; ай демдээн көөрүнүң хуусаазының өскерлири; дошпуларның ириңнээри; колдук адаанга кадыг чүүлдерниң, ыжыктарның тыптып келири.

Эмиг рагының эң нургулайында таваржыр им- демдээ – эмигниң дыгый апаары. Ону эмиг азы колдук бестерин суйбап тура, бот илередип ап болур. Дыгый чер илерээнде, специалист-биле сүмелешкени чугула.

Ону болдурбас дизе, чүнү кылза чогуурул?

Таарыштырган, деңзигүүрлээн аъш-чем, болур-чогуур деңзи, таакпы тыртпазы, арага ишпези, күш-культура болгаш спорт-биле үргүлчү холбажып чорууру чугула.

Тывада ракты кайда шинчилеп, эмнеп турарыл?

Республиканың онкология диспансеринде. Ооң амгы оран-савазы 1973 чылда туттунган. Чогум ооң шала бетинде, 1950 чылда, рак аарыглыг кижилер бир-ле дугаар тускайжыттынган эмчи дузазын ап эгелээн. А 1956 чылдан тура диспансерниң хирургия салбыры ачы-дузазын чедирип турар.

Бөгүн республиканың онкология диспансериниң хүрээлеңинде дараазында салбырлар бар: торакалдыг хирургия, диспансерлиг, онкология болгаш химия-херелдениишкин салбырлары. Ол ышкаш кезиишкин чорудар, шарыдар база реанимация блоктары, ниити эмнээшкинниң салбыры болгаш аарыы эмнеттинмес кижилерге оруннар бар. Диспансерде улус хүлээп алыышкынын маммолог, онкогинеколог эмчилер, УЗИ-биле шинчилээр специалистер, онкохирург, химиотерапевт чорудуп турар. Бо эмнелге албан черинде эм-таң-биле немелде хандырылганың системазын ажылдап кылгаш, ажылдадып киирген, эмиг безиниң айыылдыг ыжыктарындан аараан херээженнерге “Чурттаарын күзезиңзе” деп школаны организастаан.
«Кадык камгалалы» национал төлевилел ракты эртежик илередип тодарадыр арга-шинекти калбартырынга салдарлыг болган. Ооң иштинге Тываның эмнелге албан черлери амгы үениң шинчилел дериг-херекселдери-биле чепсегленген. Ук төлевилел езугаар чүгле республиканың онкология диспансери безин 23 кезек аар өртектиг бедик технологиялыг дериг-херекселди алган.

Республиканың эрге-чагыргазы рак-биле демиселдиң шынарын бедидер херекке оон-даа өске ажылдарны кылып турар. Чижээлээрге, онкология аарыгларын эртежик чадазында илередип, тодаратканы дээш деткимче-идиг бээр акшаны республика бюджединде көрген.

Онкологтуң хайгааралынга каяа туруп ап болурул?

Им-демдектерни илередип тодаратканындан үш хүннүң дургузунда онколог эмчи эмнедикчини чурттап турар чериниң аайы-биле "Д"-учетка тургузар ужурлуг. Диспансер учедунга алырының, эмнедикчини оон уштурунуң дугайында шиитпирни РФ-тиң субъектизиниң кадык камгалалының информастыг системазынга киирер.

Артур Хертек.