Онзагай башкы

Бо акшый берген назынымда дыка хөй башкыларны көрүп келдим. Ал-бодумну, ажы-төлүмнү, уйнуктарымны башкылап, эртем-билигниң бедиинче үдеп каан хүндүлүг башкыларны ам-даа сактып, оларга өөрүп четтиргенимни илередип чоруур мен.

Ам бо удаада ийи дугаар кызымның клазының башкызының дугайында эрткен үелерниң сактыышкынын бижикседим. Ол башкыны Валентина Бегзиевна Монгуш дээр. 1984–85 өөредилге чылында Кызыл хоорайның 2 дугаар школага башкының ажылдап чораан үези.

Ынчан уруум 5 классче шилчээн. Ол үеде бо класска Валентина Бегзиевнаны класстың удуртукчу башкызы кылдыр томуйлаан турган. Оон эгелээш-ле, башкы клазының өөреникчилери, оларның ада-иези-биле, уругларның чурттап турар байдалы-биле чедип танышкан соонда, ада-ие хуралын эрттирген. Ол хуралга ада-ие комитедин соңгуп алдывыс. Комитетке Марат-оол Идамович Ондар, Долума Демчилдеевна Куулар, Валерий Сээ-Сюрюнович Салчак, Виктор Сундуй-оолович Тюлюш, Николай Оолакович Ооржак соңгуткаш, ажылдап эгелээн. Бо ада-ие башкының езулуг дузалакчылары, өөреникчилерниң идепкейлиг дагдыныкчылары болуп, класстың кандыг-даа хемчеглеринге киржип, боттарының арга-сүмезин өөреникчилерге дамчыдып келгеннер.

Башкывыс ада-ие-биле кончуг-даа ажылдап билир чораан. Ада-ие комитединиң дузазы-биле класска янзы-бүрү бөлгүмнер база чоруттунуп турду. Чижээ, чурук тырттырар бөлгүм, ону бир өөреникчиниң ачазы эрттирип, уругларга чурук тырттырарының аргаларын өөредип турду.

Удаваанда бо класс школаның бир активис клазы апарган. 5 класска Валентина Бегзиевна бүдүн клазын ынчангы “Пионерлер бажыңынга“ чедирип тургаш, барабанчылар кылдыр өөреттирип алган. Ынчангаш школага болуп эртип турган байырлыг хемчеглерге, ол ышкаш хүндүлүг аалчылар кээрге, база-ла бо класстың барабанчылары кызыл пилоткаларлыг, кызыл галстуктарлыг, ак хөйлеңнерлиг барабаннарын хап тургаш, уткуур турдулар.

Клазы 6-7 класс чеде бергенде, Валентина Бегзиевна Пассажирлер АТБ-зиниң начальниги-биле дугуржуп алгаш, өөреникчилерин неделяда 2 катап кондукторларга дузалаштырып, ажылдадып турган. Бир автобуска-ла 4 өөреникчи кылдыр үстүп алгаш, өштүлеринге кызыл повязка-шарыгларны баглап алгаш, автобус “койгуннары” тудуп турганнар.

Бо класстың өөреникчилериниң киирген үлүг-хуузун автобүдүрүлгениң удуртулгазы үнелеп көргеш, “Тайга” станциязынче агаарлап дыштаныры-биле автобусту халаска чөпшээреп берген. 7 классты доозуп турда, база-ла Шушенскоеже экскурсиялаар кылдыр ПАТБ-ниң удуртулгазы автобусту халаска үндүрүп берген. Оон аңгыда, класска тимуржу команда база ажылдап турган. Улуг назылыг кырганнарга, инвалидтерге дузалажып, оларның бажың-балгадын чугайлап, аштап-арыглап турганнар. Чижээ, 2 дугаар школаның чанында аркалыг бажыңга орус омактыг кырган-ава чурттап орган. Өөреникчилер ол кырган-авага үргүлчү барып, ажылын кылып, дузалажып турганнар. Ынчан “Тувинская правда” солунга бо класска өөрүп четтиргенин илереткен материалды бо кырган-ава бижээн турду.

Башкы өөреникчилерин хөй-ниити ажылдарынга өөредиринден аңгыда, оларның өөредилгезинче онза кичээнгейни угландырып чораан. Клазынга кичээл эрттирип кээп турган эртемнер башкыларының кичээлдеринге доктаамал олуржуп кээр. Боду орус дыл, чогаал башкызы. Бир теманы өөренип эрткеш-ле, зачет дужаар турган.

Чоорту бо класс школаның мурнакчы (правофланговый) отряды апарып, бүдүн школа мурнундан Май 9-туң парадынга киржир эргени чаалап алган. Ынчан бүдүн класс шупту моряктар кылдыр кеттиниптерге, чаражын чүү дээр! Кичээлдер соонда клазы-биле дараазында эрттирер хемчеглерге белеткенип турганнар.

Ам мындыг сактыышкынны бижип көрейн. Ынчан 6 класска тургаш, ийи дугаар сменага өөренип турганнар. Кышкы хүн удаар эвес, дораан караңгылап эгелээр. Мээң кунчуум Серепаа Орбаазаңовна кежээниң-не уйнуун уткуп, Востоктуң автобус доктаамынга манаар турган. Башкы база Востокка чурттап турган. Кунчуум: “Бо чүү кончуг башкы чүвел? Боду база ажы-төлдүг-ле кижи ыйнаан. Ал-боду-даа, ажы-төл-даа туруп-могап, аштап-суксай-даа бербес чүве бе? – дээш, кунчуум хөөкүй бо-ла хыйланы берген турар чүве ийин.

Шынап-ла, бо Валентина Бегзиевна башкының кызымаан, могап-шылавазын, энергиязының төнмезин кижи кайгаар. Шак мынчаар клазы-биле чоок харылзажып ажылдап чораан башкыны көргеним ол-дур. Башкывыс клазын 8 классты доостургаш, өг-бүлези-биле Чадаанаже көжүп, ажылдап чорупкан.

Башкывыстың өөреникчилери колдуунда шупту дээди, ортумак тускай эртемни доозуп алган, республиканың аңгы-аңгы адырларында ажылдап, чурттап чорлар. Оларның аразында кымнарны чок дээр! Башкы эртемнериниң кандидаттары, ТывКУ-да башкылар, школаларда башкылар, эмчилер, бухгалтерлер, ат-алдарлыг артистер, хууда сайгарлыкчылар, эрге-хоойлу, полиция ажылдакчылары дээш оон-даа өске. Башкывыс өөреникчилери-биле харылзаазын үспейн, долгажып, ам-даа арга-сүмезин берип чоруур. Башкының өөреникчилериниң аразында кырган-ава, кырган-ача апарганнары безин бар. А Валентина Бегзиевна боду өгбе кырган-авай, беш ачыларын азыражып чор.

Амыдыралга чүү-даа турар. Башкывыс база чуртталгазында ажыг-шүжүгнү-даа көрүп эртти. Өөрүшкү биле муңгарал кады чоруур дээр ышкажыгай. Валентина Бегзиевна ол бүгүнү ажып эрткен, амгы үеде өөреникчилериниң чедиишкиннеринге өөрүп, оларга чоргаарланып чоруур.

Бо бүгүнү чүге бижип олур сен дээр болза, ам удавас март айда башкының юбилейи болур. Ынчангаш чаа ажылдап эгелеп чоруур аныяк башкыларга хоочун башкының канчаар ажылдап чораанын номчааш, боттарынга башкылал ажылының чажыттарын шиңгээдип ап, үлегер-чижекти моон алзын деп бодал-биле мону бижидим.

Амгы үеде башкының хөй санныг шаңнал-макталы, ат-сывы эңдерилген. Валентина Бегзиевна чүгле башкы ажылындан аңгыда, эң идепкейжи, хөй-ниитижи кижи. Кызыл-Мажалыктың № 2 школага чурт-шинчилел музейин ажыдып, кылган. Сөөлүнде кээп, ол музей 1 млн акшаның грантызын ойнап алган.

Сукпак суурда Аграрлыг лицейде база көдээ ажыл-агыйның чурт-шинчилел музейин тургускан. Ол ышкаш 12 баштыг, 6 ханалыг, кидис шывыглыг, иштин бүрүн дерип каан өгнү кылган. Каяа-даа чурттап-ажылдап чорааш, бодунуң үнелиг изин арттырып чоруур башкывыс-тыр ийин.

А кажан ол хүндүлүг дыштанылгаже үнгеш, езулуг солун ажылдарны боду тып, бичии-даа анаа олурбаан. 2014 чылда Кызыл кожууннуң Каа-Хем суурга “Изиг чүректер” бөлүктү тургузуп алгаш, кожууннуң “Көк аржыыл” уран чүүл көрүлдезинге I-ги черни алганнар. 2015 чылда Кызыл хоорайга көжүп келгеш, 2016 чылда “Ак баштыгларның алдын үүжези” эвилелди Тыва үндезин культура төвүнге ажыдып алгаш, өөреникчилерге, студентилерге, школа-интернаттың өөреникчилеринге тыва чоннуң чаагай чаңчылдарын таныштырып, янзы-бүрү мастер-класстарны эрттирип турганнар. “Аныяк өг-бүлеге – кыштаг” төлевилелдиң тевии-биле малчыннар аалдарынга чедип, ол ышкаш Тываның ыдыктыг черлеринче үнүүшкүннерни удаа-дараа чорудуп келгеннер.

Валентина Бегзиевна башкы бо бүгү хөй-ниити ажылдарындан аңгыда, номнар база бижип үндүрүп турар. Ол “Кыстың бүдүжү” деп өөредилге номун педагогика эртемнериниң кандидады А.С. Шаалы-биле демнежип бижээн.

Тыва чоннуң “ынчанмас” деп хоруглуг ужурларының доңун чежип, “Ак баштыгларның алдын үүжези” деп номун чырыкче үндүрген. Ам удавас “Изим дизии” деп номун үндүреринге белеткенип турар.
Валентина Бегзиевна Мон- гуш – “ССРЭ-ниң Улус өөредилгезиниң тергиини”, “Тыва Республиканың өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы”, “Центр Азии” солуннуң түңнели-биле “2005 чылдың кижизи”, “Барыын-Хемчик кожууннуң хүндүлүг чурттакчызы”, “Күш-ажылдың хоочуну”, дээди категорияның башкызы, тыва чаңчылдарның кадагалакчызы болгаш нептередикчизи. Мындыг башкыны онзагай башкы дивес арга чок.

/ Е. СЕВЕКПИТ, “Шын” солуннуң хоочуну.