АЛЕКСАНДР ОНДАРОВИЧ ОЙДУПТУҢ 70 ХАРЛААНЫНГА
Александр Ондарович Ойдуп – ат-сураглыг, салым-чаяанныг, ус-шевер даш чонукчузу, сиилбикчи, Россияның болгаш Тываның чурукчулар эвилелдериниӊ кежигүнү, Тыва Республиканың уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы деп атты 2002 чылда алган.
Ол 1955 чылдың сентябрь 16-да Өвүр кожууннуң Хандагайты суурунга төрүттүнген. Школага өөренип тургаш, чуруттунарынга, ыяштан дүрзүлер чазаарынга сундулуг чораан. 1972 чылда Бай-Тайганың Тээли ортумак школазын дооскаш, ол үеде башкыларның чедишпес турганы-биле чурулга, черчение кичээлдерин эрттирип турган. Ол ат-сураглыг даш чонукчулары Х.К. Тойбухааның, К.С. Сааяның ажылдарын сонуургап, боду олар-биле кады даш чонарының чажыттарын өөренип ап, оларның чүткүлдүг, сонуургак өөреникчилериниң санынга кирген. Ооң кылган ажылдары делгелге, көрүлделерге бедик үнелелди ап, шаңнал-макталдыг черлерни ээлеп турган.
Ол сураглыг дагдыныкчы башкызы Хертек Тойбухааның сүмези-биле Кызылдың уран чүүл училищезиниң чурулга салбырынче кирип алган. Өөренип турган үелеринде ооң чуруттунарын, чазанырын сураглыг чурукчу Сергей Ланзы болгаш өске-даа башкылар эскерип, ажылдарын делгелгелерге салып, онзагай салым-чаяанныын демдеглээн. Ол үеде Алма-Атаның уран чүүл училищезиниң скульптура салбырынга өөренип турган, бирги сиилбикчи мергежилди чедип алган Товарищтай Ондар материал-техниктиг баазазы шыырак черже кирип алырын сүмелээрге, ынаар өөренип чорупкан. Александр ону 1978 чылда кызыл диплом-биле дооскаш, ол-ла чылын Москваның Суриков аттыг уран чүүл институдунче кирип алган. Ол кайгамчык скульптор-монументалист, профессор башкы, ССРЭ-ниң улустуң чурукчузу Л.Е. Кербельдиң өөреникчизи болуп ооң арга-сүмезин ап, мастерскаязынга кады ажылдап турганы сөглеп четпес улуг аас-кежик. Диплом ажылынга тыва иениң буянныг чазык-чаагай овур-хевирин көргүскен «Тыва ие» деп ажылы башкыларының улуг үнелелин алган.
1986 чылда институтту дооскаш, Кызыл-Мажалыктың уругларның уран чүүл школазынга башкылай берген. Удавайн ажыл-амыдыралының аайы-биле Кызылга келгеш, чогаадыкчы ажылының оруунче күзелдии-биле шымнып кирипкен. Тываның сураглыг эртемденнериниң, чогаалчыларының, уран чүүлүнүң ажылдакчыларының чуруктарын, хөй санныг тураскаал-самбыраларын сиилбип, шеверлеп кылганын улуг-биче чон магадап ханмас.
Улуг-Хемни кежир эрги көвүрүгнү чаартып, эде кылып турар үеде ооң оң, солагай талазынга ийи аътты сиилбип кылган. Тыва Республика биле Красноярск крайның автооруунуң кызыгаарында улуг хемчээлдиг адрес тураскаалды мрамордан сиилбип тургускан. Афганистанга интернационалчы хүлээлгезин күүседип чорааш, маадырлыы-биле амы-тынындан чарылган оолдарга тураскааткан тураскаалды Кызылдың 12 дугаар школазының чанында кылганы ханы уткалыг болган. Бай-Тайганың Кызыл-Даг суурда Күш-ажылдың Маадыры, Маадыр ие Үрүле Канданның, Барыын-Хемчиктиң Эрги-Барлык суурда эртемден Самбуу Ооржактың, Сарыг-Септе В.И. Ленинниң, республиканың хөгжүм-шии театрының фойезинде алдарлыг драматург В. Көк-оолдуң, Национал музейниң шөлүнде Тыва күрүнениң тургузукчузу Монгуш Буян-Бадыргының, Сүт-Хөл кожуунда Хемчик көвүрүүнүң чанында Алдан-маадырларның эрес-дидим баштыңы Самбажыктың, тыва улустуң ёзу-чаңчылдарының, аас чогаал болгаш ус-шеверлер төвүнүң чанында хөөмейниң сылдызы Коңгар-оол Ондарның, найысылалдың «Кызыл» деп бизнес тѳвүнүң мурнуу талазында тулчуушкунче, аткан ок дег, халдып бар чоруур аъттыг эки турачының, «Бирги орус башкыларга» сиилбип кылган тураскаалдары кайгамчык. Ол ышкаш ТР-ниң Чазак Бажыңының адаккы каъдында «Тыва ие» скульптуразын салган. Кызыл хоорайның сүлде демдээн, тугун чогаадыр мөөрейге Александр Ойдуптуң чогаатканы хоорайның ыдык демдектери шылгарап үнген. Ол сүлде демдектерниң кол хевири сарлык бодунуң хевири-биле камгалалды, тиилеттирбес күчү-күштү, бүзүрелди илереткени тывызык.
Александр Ондар бүгү Россия болгаш делегей чергелиг делгелгелерниң шылгараңгай, көскү киржикчизи. Ховар салым-чаяанныг скульптор чүгле бодунуң тускай мергежилиниң аайы-биле ажылдап чоруур эвес, республиканың, найысылалдың хөй-ниити ажылдарынга идепкейлиг киржип, чуруур, чазаныр, сиилбиир уран чүүлге аныяктарны хандыкшыдып, сонуургалын оттуруп, арга-сүмезин берип чоруур. Оглу Сылдыс Ойдуп ызыгуур салгап, ачазының ус-шеверин дөзеп, ооң соон изеп, даш чонарының уран чажыттарын шиңгээдип ап, база бир көскү даш чонукчуларының одуруунче кирген.
«Эки кылган ажыл – элеп читпес алдар» дижири дег, Александр Ойдуптуң чураан чуруктары, шеверлеп сиилбээн онзагай хуулгаазын тураскаалдары мөңгеде артары чугаажок.
Материалды И.Д. ООРЖАК белеткээн,
А.С. Пушкин аттыг ном саңының редактору.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
“Шын” №37 2025 чылдың сентябрь 25