Көрүкчүнүӊ үнелели
❗«Саян» аттыг тыва национал хөгжүмнүң болгаш самның театрының «Өпейленген ие черим» деп оюн-көргүзүүн улуг сонуургал-биле көргеш, аңаа бараалгаткан чогаалдарны бодумнуу-биле чазып номчуурун оралдаштым.
Концерт төрээн культуравыстың төттүнмес байлаан алгап ырлап, тыва чоннуң чаагай мөзү-бүдүжүнүң дээжизин бараалгаткан. Чоннуң ырыларының хөөнүнге бижиттинген хөгжүм биле чончу пластиканың белдиринге сам уран чүүлүнүң делегейи бодарап, аңгы-аңгы төөгүлерни «Саяннарның» самчылары ыдып турдулар.
«Эртенги чажыг» деп ээлдек сам тыва уран чүүлдүң делегейинче чалалга болур. Үнүп орар хүннүң кыскыл херелдери дээрлерже шай өргүп чашкан кыстарның тоннарын ягаан өң-биле будуп, чылыг энергияны тарадып, сеткил ханыышкынының, маажым, тодуг-догаа амыдыралдың илередии ышкаш болду. Өл хаак дег кем чок шимчээшкиннерден чонувустуң эвилеңин, ажык ак сеткилин дораан танып каар. Холда туткан аяктар оран-таңды ээлеринге ак чем өргүлүнден аңгыда, өглер ээлериниң аалчызынга хүндүткелин, эжииниң ажыын элдээрткен.
Тыва кыстарның чыткан хой тургуспас бүдүжү бистиң чонувуста херээжен кижиниң ниити кол овур-хевири болзажок, чамдык кыстарның орлан-шоваа, эрес чаңын тевек тепкен оолдар аразынга көргүзе кааптарга, көрүкчүлер магадап ханмады. Кырган-авазы кыйгырып турда-ла, чолдак шээживек кеткен дөстүнмес кызыжак оолдарны ажыр тевектээн. Шак ол хөглүг-баштак сам чаңчылчаан тыва танцы-самга дөмейлешпейн барган. Бо чогаал арыг сам эвес, а театр жанрынче деңзини чая базып турарын эскердим. Шак-ла ындыг шынар «Бардам» болгаш «Аңчылар» деп чогаалдарда база колдап турар.
Күүседикчилерниң үнү үнүп, чугаа-сооду шимчээшкиннерге дузалажып, ук чогаалдар самнап көргүзер кыска шиилер ышкаш болганын бурунгаар дидим базым-дыр деп амы-хууда бодандым. База театрның ыраажылары самчыларга дыка улуг деткимчени берип, оларны чоорту сөс-биле өңнүктештирип кел чоруурун демдеглээр апаар.
Бир онзагай чүүл - «Хайыраан бот» деп шииден үш угбашкының сценазын, Кара биле Седиптиң ужуражылгазын, Караның монологун дизип тургаш, самнап төөгээни. Бо чогаалда дуңмалары-биле сактыр-бодаар чүве чок ойнап-хөглеп чораан Кара Седипке дужуп, бирги көрүштен ынакшылдың одун чажырар арга чок болу бээр. Караны өглеп турары шииден дашкаар болуушкун-на болгай. Самда ол сцена кол чөрүлдээ болуп, Караның сураглыг монологунга төрүттүнер сылдаг апаар. Монолог эң дүшкүүрлүг черинге кээп, Караны туругдан халый бээринче ыдалаптар.
Караның төөгүзүн сам кылдыр тургускан аныяк артистке Караның бөргүн уштуп октап турар кезээнче кичээнгейден салган болза деп күзелдиг болдум. Чеже-даа хилинчек-човулаң дүдүскектиг кара булут дег, өкпе-чүрээн сыңышпастадып келген болза, Кара бөргүнге камныг болган болза, чүге дизе ол тыва кижиниң идик хевиниң эң-не хүндүткелдии. Ону кам-хайыра чокка октап, шывадап болбас-ла болгай. А үш чажын чавагазы-биле тура соп келгени онза дээштиг болду. Самны көрүп олура, режиссёр Марина Идамның «Хайыраан ботту» самнап күүседир шии кылдыр тургузар деп турган планын сактып олурдум. Дыка-ла чараш болур турган ийик.
«Агайлар» болгаш «Нояннар» деп композиция «Саяннарның» репертуарында бир өңгүр тывыш. Утка болгаш тургузуг талазы-биле шыырак чогаалдарның бирээзи. Ындыг-даа бол, бо удаада көргеш, агайларның шимчээшкиннеринде буттарын эмин эрттир көдүрүп салганында тыва шынар чок деп бодал бажымга кирди. Ол шимчээшкиннерде агайларның тонунуң эдээниң хөй кыдырыктары хөлбеңнешкеш, сактырга, чолдак апарган дег сагындырып, эгезинде көстүп келген тыва овур-хевирни үреп, орусчургу аян киирип турар. А нояннар чоргаар базып кел чоруй, кыска-кыска чаяңнадыр баскылаптарга, сүрлүг овур-хевирге шала комиктиг характер немежип келир. Ооң утказын дөрде маспактанып олурар ээ, эр кижи деп, төре баштап, улаштыр бурунгаарлап, салгал дамчып кел чораан улуг албан-дужаал деп тайылбырлаарымга-даа, чаяңнаан базымнар нояннарга артык кылдыр сагындырды. Мен сам, балет талазы-биле тускай эртем чок кижи сайгарылга кылыр эргем чогун билбишаан, ол дээш тургузукчу балетмейстерлерден буруудатпазын диледим. А тускай эртемниг кижилерниң бодалын дыңнап, сайгарылгазын номчаан болза дыка-ла солун болур ийик. Чогаадыкчы ажылга сайгарылга эргежок чугула, ол бурунгаар сайзыраарының магадылалы дээрзин эки билир бис.
«Түрлүг сорук» программаның эң-не күштүг болгаш шыпшык бажы болганын көрүкчүлерниң хүлээп алганы база бадыткады. Ала-чайгаар сорук кирип, хей-аът бедип, чон дээш чоргаарап, эгин бедий бээр сам болду. Чырык каасталгазы база ёзулуу-биле ажылдап, эът-кешти чымырадыр, баш дүгүн адыйтыр хөлзедиптер. А ол дээрге театрның сөс-биле илередип, сан-биле хемчээп шыдаттынмас хуулгаазын күжү болгай. Ол байдалды «Чылгычылар» уламчылап, тыва эр кижиниң эът-ханында сиңип калган шынарын оттуруп эккелгеннер.
Тыва самның дылын «Саян» театры янзы-бүрү чаңчылдардан дилеп турарын демдеглээри чугула.
«Алдын үүжем» деп төлевилелинге тыва хөгжүм талазы-биле дилээшкиннерни чорудуп турганының салдары мында көскү.
«Хартыгай» деп суг кежерде ырлаар чалбарыгга үндезилеп тургускан чаа сам концертиң база бир каасталгазы болду. Черле ынчаш театрның мындыг янзылыг шинчилел ажылдары тыва самның дылының курлавырын байыдар аргазы болур дээрзи чугаажок. Шатин бодунуң үезинде көдээже экспедициялап, чончу пластиканы оон көрүп ап, алдарлыг «Ээлдек шыңгыраажын» тургускан болгай.
Тыва национал хөгжүмнүң болгаш самның театры шак-ла ындыг дилээшкиннерде турары кончуг шын. Ооң түңнелдери сценага чаа чогаалдар болуп төрүттүнер дээрзинге бүзүрел улуг.
Эрик Донгак, аныяк чогаалчы, публицист