Таптыг-ла 140 чыл бурунгаар Тываның экер-эрес оолдарының феодалдыг дарлаашкынга удур тура халыышкыны төөгүде балалбас исти арттырган.
Баштай Алдан-дургуннар деп оларны адай берген. Ынчалза-даа удаваанда Алдан-маадырлар деп төлептиг ат-биле солаан. Оон бээр-ле Алдан-маадырларның тура-халыышкынының юбилейлиг чылын республика чергелиг кылдыр демдеглеп эрттирери чаңчыл болу берген. 2023 чылда 140 чыл болган юбилейин август 23–24 хүннеринде Сүт-Хөл кожууннуң Алдан-Маадыр сумузунуң девискээринде, ынчангы Алдан-маадырларның турлаа чораан Оргу-Шөл деп черге байырлап эрттирген.
Юбилейлиг чылда Алдан-Маадыр сумузунга дыка хөй ажылдар кылдынган. Чижээлээрге, Самбажык аттыг көдээ культура бажыңының капиталдыг септелгезин «Культура» национал төлевилелдиң ачызында кылып дооскан. Ук септелгеже барык 16 сая рубль чарыгдаттынган.
Ол ышкаш Алдан-маадырның төөгүзүнге тураскаадып дыка хөй хемчеглер база болгулаан, оларның бирээзинге «Мээң өгбелерим – маадырлар» деп эртем-практиктиг конференция хамааржыр. Аңаа Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң директору болгаш өске-даа эртем ажылдакчылары киришкен.
ШЫЛГАРААННАРНЫ ШАҢНАП-МАКТААН
ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыг, ТР-ниң Дээди Хурал Даргазы Каң-оол Даваа байырлалдың киржикчилеринге байыр чедирип сөс алган.
«Тыва чоннуң хосталгазы, чырык амыдыралы дээш демиселди эгелээн маадырларның тура халышканындан бээр 140 чыл болган оюн демдеглеп эрттирер аас-кежиктиг-дир бис. Төөгүге хамаарыштыр эртем-шинчилел конференциязын эрттиргени кончуг эки-дир. Шинчилел ажылдары ам-даа уламчылаар дээрзинге идегеп тур мен. Моон-даа өске чаа-чаа арыннар ажыттынар боор. Ынчангы тура халыышкынның киржикчилериниң саны безин ам-даа долузу-биле тургустунмаан. Дең эвес демиселге киришкен маадырларывыстың дугайында сактыышкыннар бистиң чүректеривиске мөңгези-биле чурттаар ужурлуг. Маадырларның баштыңчылары Самбажык, Дажыма болгаш өскелер-даа турган. Оларның салгалдары чүгле Алдан-Маадыр сумузунда эвес, а республиканың бүгү булуңнарында амыдырап-чурттап чоруур. Өгбелеривистиң келир салгалга эки, чырык амыдыралды күзээн күзелдери бүткен. 140 чылдарның дургузунда Тываның девискээринге дыка хөй төөгүлүг чүүлдер болган. 102 чыл бурунгаар Тыва Арат Республика тургустунган. Тыва Республика Россияның кежигүнү болуп кирген. 2021 чылдың декабрь 3-те Алдан-Маадыр сумузунга чыылдывыс. Бо байырлалды эрттирер организакчы комитетти ынчан тургускан бис. Байырлалга хамаарышкан шиитпирни хүлээп алгаш, күүседип турарывыс бо. Салган сорулгаларны чедип алган-дыр бис. Көдээ культура одаан септээри, Алдан-Маадыр аттыг национал музейниң салбырын ажыдары, Суг-Аксындан Алдан-Маадыр сумузунга чедир орукту кылыры көрдүнген турган. Пландан ажыр күүсеткениңерни эскердим. Эр хейлер! Орук тудуунче 268 сая рубль чарыгдаттынган. Маадыр өгбелеривистиң эгелээшкини бистиң Тывавыстың сайзыралынга дыка улуг үлүг-хуузун киириштирген. Амгы үеде бар сайзыралывыс дээрге-ле, оларның эрес-дидим чоруунуң үре-түңнели-дир» – деп, В.Ховалыг чугаалаан.
Кадык камгалалынга хөй чылдарда үре-түңнелдиг ажылы дээш РФ-тиң кадык камгалалының Хүндүлел бижии-биле Оксана Кууларны, Маргарита Моңгушту шаңнаан.
ТР-ниң Баштыңының өөрүп четтириишкин бижии-биле Светлана Моңгушту, ТР-ниң Баштыңының Хүндүлел бижии-биле Сүт-Хөл кожууннуң Төлээлекчилер хуралының даргазы Андрей Хертекти, Чаа-Хөл кожууннуң төлээзи Азиата Дамбаны, Роза Моңгушту, хөй чылдарда культура адырынга үре-түңнелдиг ажылы дээш Роман Ондар, Оюмаа Коңзай-оол оларны шаңнаан.
«Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» деп атты Хеймер Сарыгларга, «Тыва Республиканың алдарлыг эртем ажылдакчызы» деп атты Моолдуң күрүне университединиң төөгү башкызы Сухбаатор Наңмит оларга тывыскан. ТР-ниң «Шылгараңгай күш-ажылы дээш» деп медалын Светлана Соскут, Самбажык аттыг көдээ культура одааның директору Алефтина Моңгуш олар алган.
ТР-ниң Дээди Хурал Даргазы Каң-оол Даваа: «Алдан-Маадыр адаларның аккан ханы кызыл тук бооп, өршээл чокка тулчурунуң өжээн одун кыпсып берген» деп Степан Сарыг-оолдуң шүлүүнүң одуругларын чугаалааш, чыылган чонга байыр чедирген.
Сүт-Хөл кожууннуң сайзыралынга үлүг-хуузун киирип чорууру дээш, кожууннуң төп эмнелгезинде эмчи сестразы Уляна Ондарны Дээди Хуралдың Хүндүлел бижии-биле, ТР-ниң Дээди Хуралының юбилейлиг медалы-биле хууда сайгарлыкчы Уран Кууларны шаңнаан.
АЛДАН-МААДЫР АТТЫГ НАЦИОНАЛ МУЗЕЙНИҢ АЖЫДЫЫШКЫНЫ
Тыва Республиканың Алдан-Маадыр аттыг национал музейиниң төөгү чер-чурт шинчилээр салбырының чаа оран-савазының ажыдыышкыны болган.
2021 чылдың декабрь 3-те планда кирген ажылдарның бирээзи – Алдан-Маадыр сумузунга республика музейиниң салбырын ажыдары. «Кыска үе дургузунда бо ажылды организастап четтигипкени кайгамчык-тыр. Маадырлыг ада-өгбелеривистиң чуртунга мындыг чараш салбырны ажыдып турарывыс өөрүнчүг-дүр» – деп, В. Ховалыг демдеглээн. Чаа оран-саваның кызыл кожаазын байырлыг байдалга кескен соонда, аалчылар музейниң дерилгезин сонуургап көрген.
АДААННЫГ ҮШ ОЮННУҢ БИРЭЭЗИ – ЧҮГҮРҮКТЕР ЧАРЫЖЫ
Ол хүн Оргу-Шөлге даң бажында-ла тыва эр кижиниң адаанныг үш оюнунуң бирээзи – чүгүрүктер чарыжы эгелей берген. Хемчегге ниитизи-биле 250 чүгүрүк аъттар Тываның аңгы-аңгы булуңнарындан кээп киришкен. Ниитизи-биле беш салыг болган.
2023 чылдың Наадым байырлалының соонда ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыг маргылдаа үезинде айыыл чок дүрүмнерни сагыырының талазы-биле мунукчуларның назы- харынга, идик-хевинге хамаарыштыр кезек негелделерни хоойлужудуп, Тываныӊ Спорт яамызынга болгаш Аът спортунуӊ федерациязынга даалгаларны берген. Аът чарыжынга чүгле 18 хардан өрү назылыг спортчулар киржир, мунукчуларын белеткээр, келир чылдан эгелеп шак ындыг өөредилгелиг белеткелди эртип алган кижилерни маргылдаага киржирин чөпшээрээр дугайында ынчан тайылбырлаан турган.
Ынчангаш аңаа даянгаш, Оргу-Шөлге болган аът чарыжының организакчылары болгаш аъттың ээлери база мунукчулар-биле чугаалаштывыс. Шагдаалар мунукчу бүрүзүнүң паспортун хынаан соонда, чүгүрүк аът мунар чөпшээрелди ап турар болду. Мунукчуларның аразында 18, 19 харлыг, харын-даа мырыңай 43 харлыглары-даа бар. Бо талазы-биле ажылдар чоруттунуп, шыңгыы негелдени тургузуп эгелээнин демдеглеп болур. Аът чарыжының организакчыларының бирээзи, хостуг хүреш тренери Семен Ондарның чугаалааны-биле алырга, 18 хар четпээн мунукчулар бо удаада чок болган. Хажыдыышкын чокка, айыыл чок чорукту сагып турарын ол чугаалады.
ОРГУ-ШӨЛГЕ БАЙЫРЛЫГ ЧЫСКААЛ
Республика чергелиг байырлалдың чыскаалы Оргу-Шөлге болган. Чыылган чоннуң хөйү дээрге «Кижи бажы кизирт, аът бажы козурт» деп тыва улустуң үлегер домаан бадыткап турду. Шөлдүң ортузунда улуг сценаны тургускан. Бир талазында садыг-саарылга майгыннары чыскаалыпкан. Дөрүнде кожууннуң сумулары болгаш өөредилге, культура, көдээ ажыл-агый албан черлери маңган ак кидис өглерин дистиништир типкен. Ырак-чооктан келген, үнген-кирген чонну дөрже чалап, шайладып, аъшкарып-чемгерип турарарын магадап көрдүвүс. Өглерниң артында часпас адыгжыларның болгаш байырлап келген чоннуң майгын хоорайжыгажы турупкан болду. Оргу-Шөлче электри чагыларын кииргенин келген чон магадап чугаалажып турду.
Байырлыг чыскаалга чазак-чагырганың төлээлери, удуртукчулар, хоочуннар сөс ап, чыылган чонга байыр чедирген.
«Тыва араттар бажын ажыр үндүрүгнү төлеп, ядаралга кызадып, качыгдал-човулаңны көрүп чораан. Дең эвес демиселге аштырган эрес-дидим маадырларывыстың дугайында сактыышкынны амга чедир кадагалап чоруур бис. Эрткен 140 чыл дургузунда төрээн Тывавыска хөй-ле өскерлиишкиннер болган. Аңгы күрүне кылдыр тургустунуп, Россияның тургузуунче эки тура-биле кирип, хөгжүп чоруй барган бис. Мындыг чырык орукту Алдан-маадырларывыс келир салгалдарынга күзеп турган деп идегээр мен. Бүгү Тываның сайзыралы дээш, улуг ажылды кылып чорудуп турар бис. Күш-ажыл рыногун, өөредилгени, кадык камгалалын, өг-бүле институдун, салгалывыстың кижизидилгезин хөгжүдер күрүне программалары болгаш өске-даа хемчеглерни организастап турар бис. Кижи бүрүзүнүң аңаа киржилгези херек. Ынчан үре-түңнелдиг болур бис» – деп, ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыг байырлалды ажыдып тура, чонга кыйгыны салган.
Хөй чылдарда көдээ ажыл-агыйга үре-түңнелдиг ажылы дээш, муңчу малчын Шолбан Ондарны ТР-ниң Баштыңының Хүндүлел бижии-биле шаңнаан. «ТР-ниң алдарлыг аът соодукчузу» деп атты Баян-Тала сумузунуң чылгычызы Семен Ондарга тывыскан.
Чараш байырлалды эрттиреринге болгаш орук-чирик тудуунга, культура одагларын чаарттырынга, Сүт-Хөл кожуунга хөй ажылдарны кылырынга дузалааны дээш, ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыгга бүрүнү-биле дерип каан эзер-чүгенниг, калчан шавыдар аътты сүт-хөлчүлер белек кылдыр берген. Бүрүнү-биле дериттинген аътты ТР-ниң алдарлыг чылгычызы Омак Ооржак шөлче чедип эккелген.
Артур Ховалыг, Бора-Тайга сумузунуң чагырга даргазы:
– 100 чылдаан байырлал Алдан-Маадыр сумузунуң стадионунга болган. Ынчан Тываның Арзылаң мөгези Владимир Моңгуш шүглүп үнген чүве. Школаны чаа доозуп турган үем-дир ийин. Сүт-Хөл кожуунувустуң чеди сумузу байырлалга баш бурунгаар белеткенип турдувус. Суму бүрүзү өөнге кожууннарның төлээлерин хуваажып алгаш, ашкарып-чемгерип тур бис. Байырлалдың эртип турары бедик деңнелде деп үнелеп тур мен.
ШЫЛГАРААН ТИИЛЕКЧИЛЕР
Байырлалга тыва эр кижиниң адаанныг үш оюну доозазы болган. Баг адар часпас адыгжылар маргылдаазынга ниитизи-биле 60 хире адыгжы киришкен. Шаңналдыг черлерни Чадаң-Кат Ооржак, Эрес Ооржак, Сайын Күжүгет болгаш Леонид Салчак, Ринче Ондар, Александр Сагалаков, Сылдыс Моңгуш, Эрес Нурзат олар алгаш, хүндүлел бижиктер, медальдар болгаш акша шаңналдарны алган.
Улуг мөгелер аразынга болган тыва хүрешке 90 хире мөге киришкен. Оргу-Шөлге шаг шаандан тура-ла чүгле эң-не шыырак тыва мөгелер хүрежип чораан. Ынчангаш ыдыктыг черге өске черлерден келген спортчуларны киирбес деп шиитпирни организакчы комитет шиитпирлээн.
Дал дүъш турда ачыр-дачыр тутчуп эгелээн мөгелер хүн ашканда дооскан. 90 эң шыырак мөгениң аразындан Ак-Даш сумузундан «ТР-ниң Хартыга мөгези» Начын-Мерген Ооржак шүүлген, Алдан-Маадыр сумузунуң төлээзи Артыш Ооржак үжүүрлешкен. Үшкү черни «ТР-ниң Хартыга мөгези» Кайгал-оол Ондар, дөрткү черни «ТР-ниң Арзылаң мөгези» Седен-Очур Кара-Сал алган.
Аът чарыжы, хүреш, баг адарындан аңгыда, «Самбажыктың согуннары», «Кара-Дагның хартыгазы» дээш өске-даа маргылдаалар база болган. Тываның В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының артистери, Тываның Чазааның чанында Тимур Дулуш аттыг үрер хөгжүм оркестри болгаш республиканың эстрада артистери кайгамчыктыг чараш оюн-тоглаазы-биле чонну өөртүп, байырлыг шинчи киирген.
Байырлал доозулган. Он чыл билдиртпейн шуужа бээр, Оргу-Шөлге бүгү Тыва катап база чыглып келгеш байырлаар.
Айдың ОНДАР.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
"Шын" №63, август 26, 2023 чыл.