Ош болгаш оштаашкыннарга хамаарыштыр улусчу билиглер, эскериглер дугайында тыва эртемде тускай шинчилелдер чок. Эртемденнер А.П. Потаповтуң «Очерки народного быта тувинцев» база М.Б. Кенин-Лопсанның «Тыва чоннуң бурунгу ужурларында» ай, хүн, сылдыстарга база бойдустуң болуушкуннарынга хамаарыштыр улусчу билиишкиннерни айтып бижээн-даа болза, оларны чогум-на оштар, оштаашкыннар деп ат-биле тодаратпайн турарлар.
Ош азы оштаашкын дээрге бойдуска, амыдыралга болу берги дег чүүлдү, кандыг-бир им-демдектерден баш удур эндевес, өттүр көрүүшкүннүг чоруктуң бир хевири болур. Оштуг им-демдектер бойдустуң болуушкуннарынга, октаргай дээрге дириг амытаннарның аажызынга, кижилерниң мага-бодунга онза илерээр болгаш чоннуң хөй чүс чылдарга хайгааралдарындан хевирлеттинип тургустунар.
Чүгле ол эвес, тывалар 12 дириг амытанныг чыл санаашкынында амытан бүрүзүнүң өң-чүзүнү, эр-кызының база чылдың олудунуң аайы-биле ук чыл кандыг болурун баш удур тодарадып, чазыг чокка оштап сөглээн болуру солун.
Октаргай-дээрге хамаарыштыр
Бир эвес хүн өгленип (кулактанып) үнүп кээр болза, соок күштелир, ай өгленип турар болза, агаар-бойдус чылыыр, соок чымчаар.
Чаа айның чыдыны ойтагар, кавай ышкаш болур болза, чылдың кайы-даа үезинде ол айның дургузунда агаар баксыраар, дээр чүдереп, бораңнаар.
Чаа айның ээтпээ аш (чуга) турар болза, кыжын хар-чамныг, чайын изиг-халыын болур, бир эвес айның ээтпээ шала тодуг (кылын) көстүп турар болза, кыш чымчак хүр болур, чай сериин, оът-сиген, тараа-дүжүт чаагай болур.
Үгер эжик бажынга дужаажып келгенде, даң адар. Диңмирээшкинниг, кызаңнаашкынныг чайын тараа быжыычал болур дижир.
Дээрде сылдыстарның караа дыка чидиг чырып турар болза, кыжын соор, чайын кааңнаар.
Хүн ашкан соонда кызыл хаяа дээрниң соон шыва ап, үр турар болза, аяс-кааң хүннер болур.
Дириг амытаннарга хамаарыштыр
Сыын эде бергенде, агаар сооп, тайгалар бажы хадып, бораңнап турар апаар.
Эткин үезинде сыын үнүн дыңнаарга, назын улгадыр дээр.
Сыын чады орай дүжер болза, күс чылыг, үргүлчүлелдиг болур.
Адыг азы тарбаган ижээнче белен кирбес болза, күс орай дүжер, кыш чылыг болур.
Койгун чазын эрте «хамнай бээр» болза, хар эриириниң демдээ.
Аң-мең кыжын ишкээрлеп кирип турар болза, тайгага улуг хар чаар.
Аңчы азы чорук кижизи орук ара дилгиге таваржыр болза, чоруу аайлашпас.
Орук кижизин чылан хойлай эрткен болза, аайлыг, дедир эртерге – багай, чорук чогувас.
Алган дөзү: Чүлдүм Ч. М.
"Шын" №63, август 26, 2023 чыл.