Тыва Арат Республиканы тургузарынга бодунуң улуг үлүг-хуузун киирген революсчу Оюн Күрсединиң 1925 чылда күскээр хораннадып мөчээниниң дугайында медээни тодарадыры-биле, 2022 чылдың июль 14-те Ээрбек суурга чедип чордум. Партия-совет органнарының, күш-ажылдың хоочуну, 80 хар чоокшулаан назы-харлыг Бичен Даржааевна Дондуптуң бажыңынга Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы Виктор Васильевич Мартый-оол-биле кады бардым. Бичен Даржааевна аажок эвилең-ээлдек кижи болду. Изиг сүттүг шайы, чаагай аъш-чеми-биле бисти хүндүледи.
Оюн Күрседи дарганы хөөржүткен черни шинчилеп тывары-биле бөлүктү тургузуп алган. Ол бөлүктүң кежигүннери: Айдыс Олегович Сундуй – Ээрбек сумузунуң чагырыкчызы, Каакай Даржааевна Хүрең-оол – 80 харлыг, мал эмчизи чораан, Серафима Каральчиевна Монгуш (Удрек) – хоочун башкы, Светлана Дармаевна Ондар – хоочун эмчи дээш өскелер-даа.
Оюн Күрседи дарганы хөөржүткен черни тывар даалганы С.К. Тока дарганың школаның директорунга бергенин Серафима Каральчиевна сактып чугаалады:
– 1966 чылдың сентябрь айда ачам Удрек Каральчи Баазаң оглунуң Кадыр-Элде күзээнге чадаг чеде берген бис. Авам, ачам суг бисти изиг-ханнадып, ашкарып-чемгердилер. Ооң соонда башкывыс Дина Байкараевна Чильчигашева ачамдан Күрседи дарганың чок болганын болгаш ажааган чериниң дугайында чүнү билирин айтырды. Мээң ада-иемниң аалынга дыштанып хондувус. Эртенинде Күрседи дарганың чок болган черин ачам айтып бээр дээш, бисти эдертип алгаш чорупкан. Ээрбек суурдан 15 км хире ыракта Күрседи дарганың чайлаа турган Сайыр-Аксындан 3–4 км ыракта кадыр, бедик хоюткулуг кожагар даг чоогундан Күрседини хөөржүткен черни тып алдывыс. Орнукшуткан черинде улуг эвес калбак дашта чүгле «Оюн» деп бижээн база чевегниң чанында одаг орну илдең болду. Ийи хонук иштинде походтап чораанывыс үеде дилээшкин ажылының түңнелин школа директорунга илеткээривиске, чевегниң турган чериниң чуруун, саазынга бижип каан материалдарны Кызыл хоорайда С.К. Тока дарганың холунга хүлээдип бээри-биле бисти чоруткан. С.К. Тока дарганың ажылдаар өрээлинге кирип кээривиске, бисти хүлээп алды. Дарганың холунга хамык чыып алган материалдарывысты сундувус. Тока дарга бистиң холдарывысты тудуп, мактап каан. Тока дарганың холун тутканымны ам-даа сактып чор мен. Ынчан 13 харлыг болгаш, улуг дарганың холун тутканым бичии кижиге өөрүнчүг болбайн канчаар – дээш, чугаазын доосту.
Оюн Күрсединиң төре аралчаанының дугайында «Тываның төөгүзү» дээш өске-даа номнарда карышкак чүүлдер бар болду. 1912 чылда ол Хомду тулчуушкунунга будунче балыглаткан уржуунда балыы хоочураанындан мөчээн деп ында бижээн. Херек кырында Күрседи дарганың канчаар чок апарганының дириг херечилери улус турган-дыр. Удрек Каральчи Баазаң оглу, Юрге Даржаа Чапчун оглу болгаш оон-даа өске улус деп билип алдым.
Д.Ч. Юргениң 80 хар ажыг назы-харлыг уруу Каакай Даржааевнаның чугаалааны болза:
– Оюн Күрседи ачамның төрели боорга, чүгле чаңгыс аңаа ол аажок бүзүрээр чораан. Күрседи дарга ийи аъттыг, оларны база ачам кадарып, ажаар турган. Дарга Сайыр-Аксы деп черде аалынга 7 биле 4 харлыг ийи уруу, өөнүң ишти-биле чурттап чораан. Өөнүң чоогунга аалдар турбаан. Ол дээрге 1925 чыл боор, Күрседи дарганың дайзыннары хөй турган. Ынчангаш Күрседи дарганың өөнүң чанынга өглерин тигеринден аалдар коргар, безин чадаарда ооң-биле чугаалажып, аралажыры безин хоруглуг.
Юрге Нактал Ананды уруунуң (1906 чылда төрүттүнген, 1985 чылдың август 11-де чок болган) чугаазындан Каакай Даржаа уруунуң билгени.
Юрге Даржаа Чапчун оглу сугга сөөлгү катап Күрседи дарга келгеш:
– Даа, Бээзи кожууннарже сургакчылап чорааш, чанып олургаш, өртээл черге дыштанып, чемненип олурумда, чемге холаан, чоорту аартып келир хоран-биле мени кыдаттар хораннаан – деп чугаалаан.
Күрседи дарга аарый бергеш, өөнүң иштин уруглары-биле Межегейде төрелдеринче чорудупкан, өөнге Күрседи чааскаан артып калган. Д.Ч. Юрге аарып чыткан Күрседи дарганы ажаап турган. Дарганың өөнче кирери хоруглуг боорга, аъш-чемни өөнүң чанынга арттырып каар. Элээн каш хонук эрткенде, Күрседи дарганың өөнге Д.Ч. Юрге кээрге, өгнүң эжиин хаап каан, иштинде кым-даа чок болган. Элээн үе эрткенде бир кижи, таварылга болуп, хоюткулуг кожагар даг кырындан Күрседи дарганың мөчүзүн тып алган. Дыка үр үениң иштинде черге чыткан болгаш, мөчүзү аажок үрелгенинден Сайыр-Аксында чайлаанга эккээри берге боорга, дарганың чытканы даг кырынга Юрге Даржаа Чапчун оглу, Удрек Каральчи Баазаң оглу суглар ону хөөржүткен.
Күрседи дарга өөнден үнгеш, Улуг-Хемин, Элегезин, Суг-Бажын, Межегейин көрүп, сактып алыры-биле сөөлгү катап бедик дагның хүн эрте дээр деспээниң кырынга үнүп келгеш, чок болганын хоочун өгбевис 80 харлыг Хүрең-оол Каакай Даржаа уруу чугаалады.
Күрседи дарганы хөөржүткен бедик дагдан бис база харап көөрүвүске, шынап-ла, Межегей, Суг-Бажы ынчаар девискээрлер көстүп турар болду. Күрседи дарганы орнукшуткан черде чевээниң чүгле ора-сомазы арткан, «Оюн» деп бижип каан калбак хая дажы-даа чок болду.
Күрседи дарганың мөчүзүн С.К. Тока дарганың айтыышкыны-биле казып аппаргаш, Көк-Тейде хөөржүткенин хоочун башкы Удрек Серафима Каральчиевна улуг улустуң чугаазындан дыңнаанын чугаалады.
Күрседи дарганы хораннап каан дугайында өгбевис Хүрең-оол Каакай Даржаа уруунуң чугаалаанын Тываның база бир алдарлыг башкызы, ССРЭ-ниң журналистер чөвүлелиниң кежигүнү Оюн Корода башкының 1993 чылдың январь 29-та «Шын» солунга бижээни бадыткап турар.
«1993 чылдың январь 18-те Хову-Аксы суурнуң хоочун чурттакчызы, төөгүнүң 88 харлыг дириг херечизи Моңгул-оол Алдай-оолович Оюннуң чугаалааны: «Мээң ачам Кара-Сал оглу болза, Оюн Күрсединиң кончуг чоок эжи чораан. Аралажыр, үнчүр-киржир. Эрги моол–тыва чыл-биле көк күске чылының кыжы чүве. Ам бодаарга, 1924 чыл боор. Он бир ай хире-дир. Ынчан шанактыг аъттыг чиң сөөртүр турду. Ачам-биле ийи шанактыг аъттыг бис. Чиң сөөртүр эживис Уйнукуу, сөөлүнде барза-барза, кожуун даргалап, албан хаап турган. Оон мөчээн. Чал-Кежигге лаңгыы деп садыг турган. Бижээчизи Биче-оол, өөнүң ишти орус омактыг Артемьев ашактың уруу. Та кайыын келген чүвези, лаңгыыга элик, хөй аң эъди бар, ону Хем-Белдиринге чедирип бээр деп мындыг. Мээң ачам кончуг дидим, эрес-кежээ кижи. Акшазын төлеп бээр болганда, чиң сөөртүр дээн. Шанактарга элик эъди сөөрткеш, Чал-Кежигден үнген бис. Дош оруу-биле Элегести куду шошкудуп чорда-ла, орайтаан. Дыка караңгылай бергенде, Ээрбек-Аксынга аалга келген бис. Күрсединиң аалын ачам билир. Кады келген эштеривис кожа өглерде барды. Ачам биле мен Күрсединиң өөнге хонган бис. Оглу Келик-Чамзы бар. Өөнүң ишти Төкпей угбай болгай. Төрели эр база бар. Күрседи аар аарып чыткан. Элегес, Межегей белдиринге аалдарга чорда, арай кара сагыштыг кижилер Кыдаттың кара арагазын кудуп, бүдүүлеп хораннаан боор деп хомудап чыткан дээрзин сөөлүнде ачам чугаалаар чораан».
1973–74 чылдарда Межегейге информатор Оюн Лүндүптүң чугаалааны: «Күрсединиң амы-тынынга кыжаныышкыннар, айыылдыг байдалдар турган. Межегейжилерниң каразып бодааны-биле алырга, Күрсединиң аарааны, ындыг аныяк назынында өлгени анаа эвес хире дээр. Ажыы-биле чугаалаарга, Күрседини чоорту, бүдүү хораннап, кара сагыштыы-биле ооң амызынга четкен. Моолдарның бүдүү хораннаар арагазы тываларга база турган дээр. Хоранны кыдаттар, моолдар эккээр турган дижир.
Информатор О.А. Монгул-оолдуң медээзи-биле дөмей, «дидир-дидир» чугаалар ол шагда аалдарга дыргын деп 78 харлыг Чаш-оол, 73 харлыг Бүүзеймаа Ендановна Темир-оол олар бадыткаан. Оюн Күрсединиң бурганнай бергени ол шагның аңгы демиселиниң чидии-биле холбашкан деп түңнеп болур.
Моон алгаш көөрге, «Тываның төөгүзү» номда болгаш өске-даа номнарда Күрседи дарганың төре аралчаанын шын эвес бижээн деп бодаар мен.
Оюн Күрседи, кыска-даа болза, алдарлыг революсчу чуртталганы чурттап эрткен. Тыва чон ону утпаан болгаш утпас-даа.
Сергей Оюн.