Бо хүннерде бурун Тываның төвү Самагалдайның 250, Тес-Хем кожууннуң 100, а бүгү Тывада, Моолда, Кыдатта билдингир Самагалдай хүрээзиниң 260 чылын демдеглеп турар. Маңаа дүүштүр кара чажымдан билирим үш эжишкиниң дугайында бижикседим.
Наксыл-оол Чадамбаевич Ооржак Самагалдай школазынга бирги класска чаңгыс партага эгин кожа өөренип, ойнап өскен оол эжим. Дружба кудумчузунга ада-иевис кожа чурттап чораан. Ол 5 класска өөренип турда, ачазын “Ак-Эрик” колхозче даргаладып чорудуптарга, бо өг-бүле ынаар көже берген. Кижи болуру чажындан дээр, Наксыл-оол өске өөрүнден бир янзы аажы-чаңныг, эки мөзүлүг оол чүве. Ачазы Чадамба Хүрең-оолович Ооржактың изин баскан, төлептиг оглу. Бо өг-бүлениң индийлер дег чараш 10 ажыг уруг-дарыының 5 дугаар оглу Наксыл-оол. Авазы, Маадыр ие Балама угбай, оглунга кылын даалымба пөс-биле костюм, чүвүр, драп тон даарап, ак кидис идик, бурка кедирип каарга, ачазы-биле дыка дөмей. Ынчангаш ону «бичии Чадамба дарга» деп улус чугаалажыр. Наксыл- оол адазының изин базып, ооң ажылдап чораан колхоз-совхозтарындан күш-ажылчы базымын эгелээш, Бай-Тайга, Кызыл районнарынга кожуун даргалап, хөй чылдарда ажылдаан.
Өөнүң ишти Ольга Донгур-ооловнага Наксыл-оол Чадамбаевич студенти чылдарында дужуп, өг-бүле тудуп, чаңгыс кызы Чаянаның авазы-биле кайгамчык солун амыдыралды, аас-кежиктиг узун назынны чурттап эрткеннер. Тываның ховар оолдарының бирээзи Наксыл-оол Чадамбаевич Ооржакка кезээде чоргаарланып чоруур мен.
Үш чаңгыс классчыларның бирээзи – Кара-оол Лопсанович Лапчаа, кара чажымдан эки билирим төрелим, акым. Кара-оол Лопсановичиниң эрткен оруу каалама эвес – би- чиизинде ачазындан чарылза-даа, берге, нарын чуртталганы акым чурттап эрткен. Студенти эжи, соонда барып ажы-төлүнүң авазы Чурумаа Салчаковна-биле ийи кыс, бир оолдуң ада-иези болуп, бо хүннерге чедир аас-кежиктиг чурттап чорлар. Кара-оол Лопсанович колхоз-совхозтарга инженерлеп, колхоз даргалап, чүгле Тес-Хем кожууннуң чагырга даргазынга безин 10 чыл ажыг ажылдаан. Кожууннуң сайзыралынга эвээш эвес үлүг-хуузун киирген акымга чоргааралым күштүг.
Чаңгыс кожуундан, чаңгыс школадан, чаңгыс класстан кожуун даргалап үнген үш эжишкилерниң база бирээзи – Бадарчы Сенгиевич Седей. Ачамның талазы-биле алырга, хан төрээн акым. «Эзир-Караның” херээжен ээзи баштаан кады төрээн сес угбашкы уктуг төрел акым. Авам, ачамның бажыңынга ол акымның өскенин бичиимден-не билир мен. Ооң авазы сес дугаар төлүн (Бичеккейни) божааш, аар аарааш, чок болган. Ынчан Бадарчы акым 7–8-ле харлыг турган боор. Авазын ышкынза-даа, акым амыдыралдың бергелеринге алыспайн, дээди эртемни чедип ап шыдаан. Красноярскының эмчи институдунуң студентизи, келир үеде уругларының иези апаар Күскелмаа чеңгем-биле таныжып алгаш, өг-бүле туткан. Бадарчы Сенгиевич көдээ ажыл-агый институдун дооскаш, Улуг-Хемниң колхоз, совхозтарынга хөй чылдарда удуртукчулап ажылдааш («Күш-ажылдың хостуу» совхозунга 14 чыл директорлаан), ол кожууннуң даргазынга чедир депшиттирген. Тыва Республиканың Дээди Совединиң депутадынга соңгудуп чораан. Шак мындыг мерген угаанныг, тура-соруктуг акымга кезээде мөгейип чоруур мен.
Бо акыларым 80 “артты ашкан”, Кара-оол акым кыжын, Бадарчы акым чайын, Наксыл-оол эжим күзүн төрүттүнгеннер. Мен олардан дудак чок
– 2024 чылдың чазын март айда 80 харлаар мен.
Тыва журналистикага 50 чыл дургузунда үзүк чок ажылдааш, Наксыл-оол Ооржак, Кара-оол Лапчаа, Бадарчы Седей олардан та чеже интервью ап, оларның дугайында солун-сеткүүлдерге чырыдып биживедим дээр. Чаңгыс класстан, чаңгыс школадан, чаңгыс кожуундан мээң акыларым үжелээ даргалап, төрээн Тывазының хөгжүлдезинге бүгү күжүн харам чокка киирип, ооң сайзыралы дээш үре-түңнелдиг ажылдап чораан дээрге – кончуг ховар таварылга!
Акыларымның ындыг улуг ажылын хөй шаңнал-макталдар-биле бедии-биле үнелээн. К.Л. Лапчаа – ТР-ның алдарлыг ажылдакчызы, Тес-Хем кожууннуң алдарлыг ажылдакчызы, Самагалтай суурнуң хүндүлүг хамаатызы, хөй медальдар, хүндүлүг бижиктерниң эдилекчизи. Н.Ч. Ооржак – ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы, “Шылгараңгай күш-ажылы дээш» медальдың эдилекчизи. Б.С. Седей – ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы, РФ-тиң көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы, ТР-ниң көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы».
Акыларым эрткен оруу – Тываның төөгүзү. Ынчангаш ожук дажы дег бо үш эжишкиге Тес-Хем кожууннуң чонунуң мурнундан мөгейип, улуг юбилейлер таварыштыр байыр чедирдим!
Светлана Данзын-оол, ТР-ниң алдарлыг журнализи.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
"Шын" №70 2023 чылдың сентябрь 16