«Таңды кожуунга чурттап чораан болгаш оюн уктуг өгбелеримниң маадырлыг чоруу» деп номумнуң маадырларының аразында Савандының дугайында арын бар. Тываның улустуң чогаалчызы К.-Э.К.Кудажының «Уйгу чок Улуг-Хем» деп романында Кыргыс Савандының оюн уктуг өгбелер-биле Тывага Хамааты дайынының үезинде ак орустарга удур тулчуп чораанын бижээн. Ол романда «Патрон сатрон есть, партизан Саванды бар» деп чугааланыр маадырның барын романны номчааннар билир боор.
«Кижи чугаалажып таныжар, аът киштежип таныжар» деп тыва улустуң үлегер домаанда ышкаш 2025 чылдың июль 19-та Вера Кыргысовна Конгар-биле ужурашкаш чугаалаштым. В.К. Конгар партизан Савандының уруу болду. Саванды чогаалчы К.-Э.К. Кудажының ачазы Кудажы Кыргысович Суваңның кады төрээн дуңмазы.
В.К. Конгар Кызыл-Эник Кыргысович-биле кады азыраан дуңмазы Крас-оол Кыргысович Кудажының (Хову-Аксынга хөй чылдарда чолаачылап чораан) кады төрээн дуңмазы. Ону авазы Долаан уктуг төрелдеринге азырандыга берген. Ол мээң авам Дадар Седиповна Долаан-биле (Тарыма төрээн адазы) төрел болду. Кырган-аваларывыс кады төрээннер. Авамны база төрелдери азырап алгаш барганнар. Чамдык тываларның төрелдериниң ажы-төлү чок боорга, уруг-дарыын төрелдеринге азырандыга кудурукталзын (ажы-төлдүг апарзын) дээш азы оон-даа өске чылдагааннар-биле бээр турганнар.
Вера Кыргысовна амгы үеде Бай-Тайга кожууннуң Шуй суурда хөй чылдар иштинде тыва дыл башкылап чоруур. Суурунда хөй-ниити ажылының идепкейлиг киржикчизи болгаш 2011 чылдан эгелеп хоочуннарның «Энерелдиг энелер» деп клувун даргалаан, хоочун башкы «Улус өөредилгезиниң тергиини», «Күш-ажылдың хоочуну». Херээженнер шимчээшкининиң хоочуну Вера Кыргысовна назынының 50 чылын суурнуң сайзырал-хөгжүлдезинге эртем-билиин, күжүн өргүп чоруур хоочун төрел уктуг угбам болду. Ооң ачазының ачазы, кады төрээннери база Тыва Республикада алдарлыг кижилер чорааннар.
Кыргыс Суваңович Кудажы — Ийи-Тал суурнуң үндезин чурттакчызы. Ол суурга мал, чер ажылының эштежилгезин удуртуп тургускан. Тыва Арат Республикадан фронтуга дуза — дузаламчы шимчээшкининиң эгелекчизи. Ынчангаш «Кызыл коштуң» кол маадыры Кыргыс Кудажы болган. Ол малының 75 хуузун Кызыл Шеригге халас берген. Ленин ордени-биле шаңнаткан.
1943 чылдың март айда Тыва делегацияның составында Брянск фронтузунга киржип, 200 ажыг баш малды Кызыл Шеригге белекке берген.
Ооң шаңналдары: ТАР-ның алдарлыг малчыны, ТАР-ның Күш-ажыл ордени, Ленин ордени, Гвардейжи демдээ, «1941–1945 чылдарда Ада-чурттуң Улуг дайынынга эрес-дидим күш-ажылы дээш» медаль, Юбилейлиг Тиилелге медальдары.
Саванды Суваң оглу Кыргыс — кызыл партизан, ТАР тургузарынга үлүг-хүүзүн киирген.
Сарыг-оол Суваң оглу Кыргыс — кызылдар, актар деп тулчуп турар үеде партизаннап тургаш чок болган.
Кыргыс Суваң оглу Хойтпак-оол — Кыргыс Суваңовичиниң кады төрээн дуңмазы, Хову-Аксының кобальт комбинадының бирги тургузукчузу, Сталин шаңналының лауреады, Ийи-Тал сумузунуң даргазы чораан. Кыргыс Хойтпак-оолга 1952 чылда “Хову-Аксынга кобальт комбинадының бирги тургузукчузу” деп хүндүлүг атты тывыскан. Кобальтының тывылган черинге өске-даа казымал байлактар болбаазырадыр бүдүрүлге комбинадын тудуп үндүрген. Хойтпак-оол Күрүнениң Ленин шаңналынга чурттуң эртем-шинчилел адырынга киирген үлүү дээш төлептиг болган. Шаңналды алгаш, ол Улуг-Хем кожууннуң Ийи-Тал суурунга школаны туттурган.
Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы — Тыва Республиканың улустуң чогаалчызы, ачазының чаңгыс оглу.
Моон алгаш көөрге, хоочун башкы угбам Вера Кыргысовнаның ачазы Савандының кады төрээннери, дуңмалары Тыва Республиканың хөгжүлдезинге улуг салдарны чедирип чорааннар-дыр.
Сергей ОЮН, Таңды кожууннуң Төлээлекчилер Хуралының депутады.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
“Шын” № 30 2025 чылдың август 7