Сентябрьда совхозтуң дүжүдүн ажаары-биле улуг-улуг чүък машиналарының кырынга өөреникчилерни класс аайы-биле хүннүң-не «чүдүрүпкеш», картошка тараан карак четпес шөлдерже доозунну бургурадыр халдып-ла каар. Ыр-шоорлуг, каткы-хөглүг ажы-төл баштай хууңнарын дүжүр октагылапкаш, соондан ал-боттары шурап бадар. Картошка казар тускай техника кошкан тракторнуң изи-биле одуруглай дистинчипкеш, улуг чаагай картошкаларны хууңнарынче чыый шаапкаш, чаңгыс черде оваалаан картошка кырынче уруп, башкызынга демдегледир: бир хууң, ийи хууң... алдан беш хууң... Хову бригадазында поварларның дүъштеки чеми болу бээрге, шупту чорупкаш, баалыңныг, демир тавактар, стаканнарны тудупкаш, оочурлаар. Картошка, капусталыг эъттиг мүннү черге ижерге, таан таптыг...
Совет Эвилелиниң ажы-төлү Төрээн чуртунга эмин эрттир ынак, Коммунистиг партияга шынчы, чуртунуң ажылчы чонунуң күш-ажылчы шалыпчы айларынга идепкейлиг киржип, күчүлүг күрүнениң экономиктиг сайзыралынга эвээш эвес үлүүн киириштирип чораан. Бистиң салгал – кайгамчык солун төөгүлүг үениң херечилери, идепкейлиг киржикчилери бис. Ийи аңгы чүс чылдың кызыгаарын тудуштуруп, «өндүр ада Ленинниң өөредиин» боттандырып, херелденген коммунизм тургусчур дээш, чоргаар базып, буураашкынны, талон системазын ажыр баскаш, рынок экономиказын шиңгээткеш, ажык-чарлыг үени чурттап эрткеш, ам бо хүнде араңарда «көрбээн чүвези чок, көдүрбээн хөнээ чок» хоочуннардан дудак чок чору-ла бис але. Саат орнунга кара гудрон дайнап, кожалардан чартык хлеб, диизе ишти чигир дилеп, ындында-ла хөй ажы-төлдүг өг-бүлениң чемин манап чип, чаңгыс орунга 3-4 кылдыр сыңмарлажып чыткылапкаш, хоначалаарга, кандыг ийик? Кымыскаяк өөнче када берген чиңге сигенни чараазы-биле өттүргеш, салыпкаш, оларга үгледип, кырладып алгаш, сорарга, кандыг ийик? Шил банкага хадың суу дозуп кааш, эртенинде кээрге, дола берген-даа болур-ла, шимчээш, аңдарлып калган, хадың чулуу черже дамдылап калган-даа болур-ла. Эң хоранныг чүвези – оорлап аппарган болуру. Эртенинде класска кээриңге, оорлаан кижи билдине-даа бергилээр болгай. Ол-даа канчаар, бичиивистен күш-ажылга канчаар өөренгенивисти, кандыг-кандыг хөй-ниитиниң ажылдары болуп турганын сактып көрээлиңерем.
Ол үеде шупту-ла хемчег социалистиг чарыштан бүткен болур. Пионерлер хүнүнде хем кыдыынга кыпсыр улуг одагны безин кайы класстың талазындан мурнай хып үнүп кээр эвес дээш эгелээр. Ынчангаш класс оолдары кывынгыр солуннар болгаш хадың тозу белеткеп алыр. Кыпсыптары билек-ле, чалбырааш садырт дээр. Кыпкан одагны пионерлер долгандыр туруп алгаш, шупту деңге ырлажыр: «Взвейтесь кострами, синие ночи. Мы – пионеры, дети рабочих...» База-ла кайы класс эң өткүт ырлаар эвес!
Ажылчы чоннуң ажы-төлү пионерлерниң кылбас-ла ажылы чок: металлолом, макулатура чыыр, будук-бүрү, сиген белеткежир, хой дүгү дужаар, чаа төрүттүнген хураганнар биле оларның иелеринге дөмей демдектер кылгаш, дужаар, гектар-гектары-биле картошка ажаажыр, шаңда тарааны изивезин дээш, аай-дедир эжер... Апрель 22 санында-ла эң көскү бедик дагже үнгеш, «Ленин – 115 чыл» деп бижикти агартыр чугайлаар, ол чылын каш харлап турарыл, даштар-биле чаткан санны эдер. Улуг назылыг улустуң бажыңнарынче тимуржу командалар неделя санында барып, ишти-даштында ажылын кылчып бээр. Ааска өй каш шээр мал, инек тудуп олурар кырганнарга суг болза ол дээрге дыка улуг дуза болуру чугаажок.
Совхозтуң улуг-улуг чүък машиналарынга олурупкаш, картошка ажаалдазынга барып ажылдаары шору улуг класстарга аажок солун болур. Чүге дээрге чүгле суурдан эвес, чанында өске суурлардан, хоорай школаларындан, ПТУ-дан кымнар-даа келген болур. Чаңгыс черге чыглып кээп, найыралдажып-даа ап болур. Оюн-баштак аайы-биле картошка-биле соккулажыры – шеф үезиниң албан кылыр ужурлуг бижиттинмээн дүрүмү. Чаңгыс-даа соккуланып көрбээн кижи чок боор ийин оң. Эң томаанныг дирткен уруг безин оожум бир эжин сопкан олурар. Ол дээш кым-даа хорадавас, картошка-биле сопкан дээш, хорадап, чокшур хамаанчок, чаргы-чаалы үндүрүп, сайгаржып турар улус-даа чок болур. Неделя-неделязы-биле картошкага ажылдапкаш, кежээ удуп чыдыптарга-даа, карактарга картошкалыг шөл чуруттунар үелер турган. Суурга келгеш, тонна-тонна картошканы подвалче база дажып эгелээр. База-ла башкыга бижидип, демдегледир. Кым эң хөйнү дажааныл? Кым кончуг кежээ эвес, кым арай былдамыш-тыр – шупту көстүп турар. 9-10 класстарга кээриңге, совхозтуң ногаазын суггарар деп чайгы ажыл бар болур. Тускай бригадага ажылдап чайлаар. Капустаны кижи бүрүзүнге санап тургаш, үлеп бээр. Бир кижи-ле 500-тен эвээш эвес дөстү алыр. Ону шөл дургаар агып баткан арык суу-биле хууңнап суггарар, чашпанын чулар. Чаъс чаап кээр болза, ол дег өөрүшкү чок: дүъшке чедир удуп болур. Чемниң экизин чиир, маңган ак орун-дөжекке удуур, хүндүс башкылар келгеш, солун хемчеглер эрттирер. Ажылдап каан акшазын совхозтуң конторазынга баргаш, кассадан алыр – дыка улуг өөрүшкү! Өөренир идик-хеп саттырып алыр акшаңны бодуң ажылдап алган болур сен.
Хой оолдаашкыны эгелээрге, үстүкү класс өөреникчилери малчын коданнарже сакманчылап чоруптар. Төрээн хойнуң хураганын ап, демги школага дужаап турганывыс имнер-биле демдектеп ап, хүннүң-не ыдып берип, чаш хураганны доруктур азыражып бергеш, чаныптар. База-ла шаңнал-макталдыг болур.
Ажыглалдан үнген, ында-мында чыдар кара демирни чыырынга бир хүн субботник чарлаптар. Класстар шуужупкаш, суурну бир кылдыр кезиир. Кайыын-даа кайы хире-даа аар демирни аргажып чорааш, эккеп алгаш, чугай-биле клазын бижип-ле турар. Бир кижи албан чыгган демирни кадарар. Оон башка өске класс улузу оорлап аппаар. Эң-не хөй үглээр черивис – гаражтар. Совхозтуң шимчеп-ле чоруур техниказының та херек демирлерин ап турган бис, та шынап херек чок турган чүве, ону кым-даа ылавылап турбас. Карак ажыт аптар бис. А ооң таңныылы көрүп кааш, алгы-кышкы-ла үнер: «Аңаа дегбеңер! Орта салыңар! Туруңар дидим!». Бис чоп тоор бис, дыңнаачаңнап чоруй, ажыт кирген соонда, шуут-ла маңнажыптар бис.
Бир-ле катап школага саазын чыый берген. Макулатура дужаар деп-ле бо бис. База килдеп тургаш, хүлээп алыр. Мен амырап-амырап, кил базар, аар-ла болгай дээш, дыка чараш өңнүг, кылагар «Корея» деп журналдарны алгаш барган мен. Менден бичии дуңмам хорадааш, мээң номчуур тыва номнарымны көргүскеш: «Журналдарың чамдыызын бербес болзуңза, сээң бо номнарыңны дужааптар мен» – деп коргутту. Ам канчаар, башкыдан чартыын дедир алыр ужурга таварышкан мен.
Пионерлер ажылдап-даа, ажылдап турар совет хамаатыларны сорук киирип, концерт-даа үндүрүп шыдаар. Хову бригадаларынче пионержи ак хөйлеңнер, кызыл галстуктар, пилотка бөрттерлиг, көк юбкалар, чүвүрлерлиг кылаштажып чорааш, концерт үндүрүп бээр бис. «Чедиишкинден чедиишкинче чечектел-ле, төрээн Тывам» деп ырлажып, «Тачанканы», «Улуг-Хемниң чалгыгларын» танцылап, «Хоптак Ваня» деп интермедияны көргүзүп,
«Таңды, Саян ийи сынның аразындан
Тайлып баткан Улуг-Хемниң эриин дургаар...» деп ховуну чаңгыландыр шүлүктеп бээр бис. Комбайнёрлар, трактористер, чолаачылар адыш часкап, аажок мактаар. Холу чемзиг поварлар чемгерип-даа турар-ла. Дыка улуг хүлээлгевисти ак сеткилдиг күүсеткенивиске сеткиливис ханып, чоргаар-чоргаар чаныптар бис. Кыжын сүт-бараан фермазының кызыл-булуңунга ноябрь 7 санында-ла клубка болур улуг хуралга концерт үндүрер турган бис. Танцы үезинде бирээвис аңдарлып-даа турар-ла, бирээвис аткаар баткаш, оркестр барабанынга бажын-даа үзер-ле... Эң-не солун уттундурбас үелер турганы шын.
1992 чылдың доозукчулары комсомолче кирген эң сөөлгү салгал болган бис. 1990 чылда уставты чаа өөренип алгаш, клазывыстың чартыы кирип алган, бир чартыын ооң соонда киирер деп белеткеп турда, чуртта байдал өскерилген. Дыка сактыр мен. Менден үндүрүглер төлээри дээрге эргең бе азы хүлээлгең бе деп немелде айтырыг салган. Мен боданмайн-даа, эргем-дир деп дүжүрдүм. Магалыымны көрзүңерзе, ол хире чоргаар аан. Хүлээлгең-дир деп хаайымга кертип кааш, комсомолчу демдээмни хөрээмге кадап берген.
Ол-ла хевээр Төрээн чурттуң патриоттары кылдыр өскеш, мээ-медереливисте, ханывыста сиңип калган шупту чүвени демнии-биле деңге кылыптар, бот-боттарынга дузалажыр, кижи бүрүзү сеңээ эргим, чоок кылдыр чурттап-ла чор бис аа? Ниитилел бир өскерлип, октябрят, пионер, комсомол чок-даа болза, мен бодаарымга, бистиң үениң патриотчу кижизидилгезинче эглип келири-биле шагда уттундурган эрги дуржулганы ажыглап эгелээн-даа ышкаш. Өөреникчилер аразында «Баштайгылар шимчээшкини», «Чашкы үениң навигаторлары», «Россияның эзиржигештери» болгаш янзы-бүрү угланыышкынныг класстарның тыптып турары бистиң эрткен үевистен черле үлегерни алган хире. Ынчалза-даа...
Бистиң чурттап эрткен үевисти ажы-төлүвүс билбес, ол үеде бистиң чалыы сеткиливис кандыг чораанын билип алыры берге. Ону чүгле боттарывыс чылыы-биле сактып чоруур бис. А бис, дүүнгү пионерлер, боларның чүнү бодап чоруурун «5»-ке билир болдур бис ийин. Херек болза, чаттарында чажыт бижиктерин «чазылдырыптар», кедерезе, кады «Көк шарылап», BTS-тептер. Үе-биле деңге базар ада-ие болдувус ийин. Пионержи шынчы сөзүм, маргышпаңар аа.
/ Надежда КУУЛАР.
Чуруктарны интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №48 2025 чылдың декабрь 11