План күүсеттинген-даа болза...

Мал чеминиң белеткели

Бо 2023 чылда республиканың көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелери, тараачын-фермер болгаш хууда дузалал ажыл-агыйлар 270 муң тоннадан эвээш эвес мал чемин белеткеп алырын планнаан. Ооң 56,8 хуузун арат-фермер, 29,6 хуузун дузалал ажыл-агыйлар, 13,6 хуузун көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелери белеткээр ужурлуг.

Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының сөөлгү медээлери ёзугаар алырга, чайгаар үнген болгаш тарымал оът-сигенниг шөлдерниң 2026 729 газында сигенни кескеш, оон 256 977 тонна бөдүүн шынарлыг мал чемин белеткеп алган. Деңнээр болза, 2022 чылдың октябрь айда 241 муң тонна мал чемин белеткээн турган. Эрткен чай элээн чаъс-чайыктыг болгаш, оът-сигенниң 1 гадан ортумак дүжүдү республикага ниитизи-биле 12,5 центнер четкен. Тываның эң ылаңгыя барыын кожууннарынга оът-сигенниң дүжүткүрү 1 гадан ортумаа-биле 14–16 центнер хире деп чер ажылының специалистери санап турар. Ол дээрге 2022 чылда дүжүткүрүнге деңнээрге, 5 центнер хире хөй. Чеди кожуун 2023 чылда мал чеми белеткээр планын бүрүнү-биле күүседипкен. Чижээлээрге, Сүт-Хөл кожууннуң девискээринге оът-сиген эки үнген, 1 гадан дүжүдү 19 центнер болган. Ынчангаш 30 муң тонна сигенни мал чеминге белеткеп, планын 156 хууга күүсеткен. Бир эвес 2023–2024 чылдың кыштаглаашкынынга бо кожууннуң коллективтиг болгаш хууда мал ажыл-агыйлыглары хынамчалыг белеткенип алыр, келир кыштың агаар-бойдузу чылыг-чымчак болур болза, Сүт-Хөлге мал кыштаглаашкыны эки эртериниң барымдаазы бар.

Кызыл кожууннуң девискээринде шөлдерге база эрткен чайын оът-сиген эки үнген — 1 гадан ортумаа-биле 20 центнер. Бо кожууннуң көдээ ишчилери мал чеми белеткээр планын 120 хууга ажыр күүсеткеш, 28 муң тонна сигенни курлавырлап алган. Таңды кожуун мал чеми белеткээр планын – 135, Каа-Хем кожуун – 115 хууга ажыр күүсеткеннер. Барыын-Хемчик, Өвүр болгаш Тере-Хөл кожууннар база мал чеминиң быжыг курлавырын тургузуп шыдааннар.

Чаа-Хөл, Чөөн-Хемчик, Бай-Тайга, Чеди-Хөл, Улуг-Хем кожууннар база мал чеминиң белеткелиниң планын доозарының кырында келген. Республика ниитизи-биле мал чеми белеткээр планын күүсеткен-даа болза, октябрь айны база мал чеминиң белеткелиниң шалыпчы айы кылдыр чарлаан болганда, бо чугула ажыл уламчылавышаан. 2022–2023 чылдың кыжының берге агаар-бойдузу мал кыштаглаашкынын чүү хире нарыыдатканын мал ажыл-агыйлыглар эки билир.

Мөңгүн-Тайга, Эрзин болгаш Тес-Хем кожууннарның девискээринге бо чылда агаар-бойдус кааңдаашкынныг болурун агаар-бойдус хайгаараар албан черлери баш бурунгаар сагындырып турганнар. Оларның хайгааралдары эрткен чайын бадыткаттынган. Бо кожууннарның сиген шөлдеринге оът-сигенниң дүжүдү 1 гадан 6–7 центнер болганындан мал чеми эвээш курлавырлаттынган. 2023–2024 чылдарның кыжында малдың аштап, чудап хораарын болдурбас дээш, республиканың болгаш ол кожууннарның эрге-чагырга органнары болгаш ажыл-агыйлар боттары мал чеминиң курлавырын тургузар талазы-биле хемчеглерни ап чорудуп турар. Мал чемин хөйнү белеткеп алган кожууннардан, олар хамаанчок Хакас Республикадан болгаш Красноярск крайдан сиген-ширбиилди садып, Мөңгүн-Тайга, Эрзин болгаш Тес-Хем кожууннарже сөөртүп чедирип эгелээн. Эрзин кожуунга 1254,4 тонна, Мөңгүн-Тайгага — 308,5, Тес-Хемге 85 тонна сигенни чедирген.

Сумулар болгаш кожууннар боттарының малының чемин четчир кылдыр белеткеп алырындан аңгыда, муниципалдыг болгаш республиканың мал чеминиң стратегтиг курлавырын тургузарынга киржир ужурлуг. Тырып кестирген сигенниң 5913 улуг боондактарын курлавырда шыгжаан. Бир боондак ортумаа-биле 300 килограмм деңзилиг.

Октябрь айның баштайгы хүннери чылыг, кааң. Мал чеминиң белеткелин уламчылаар арганы төрээн Тывавыстың агаар-бойдузу сөңнеп турар дег-дир. Сиген-ширбиилди немей курлавырлап алыр дээш, көдээниң ажыл-ишчи чону кызымаккай ажылдап турар.

Ш. ЛОПСАН.

«Шын» №75 2023 чылдың октябрь 4