Мал чеминиң белеткели
Республиканың девискээринге агаар-бойдус бо чайын база, эрткен 2022 чылда ышкаш, каңдаашкынныг болганындан оът-сигенниң өзүмү арай таарыы үнгени херечилеп турар.
Черле ынчаш республиканың девискээринге бо чай база каңдаашкынныг дээрзин ногаа-чимистиң шоолуг үнмээни, сээк-маас безин имилеме эвес болганы бадыткап турар. Тайгаларга болгаш тайга-таскыл тыртым черлерге чаъстар колдуунда чагган. Шынааларга чаъстар хаая чаггылаан. Бир эвес оът-сигенниң бедии кижиниң курлаа чеде берген болза, ынчан харын ооң үнгени эки-дир деп санаар. Сиген шөлдериниң хөй кезиинде оът-сигенниң үнгени июль айның сөөлгү хүннеринде безин дискектен шоолуг бедивес болган. Тайгалар эдектеринде шөлдерде харын оон элээн бедик. Чер ажыл-агыйының специалистериниң шинчилеп тодаратканы-биле алырга, июль айның сөөлгү он хонуктарында чайгаар үнген оът-сигенниң бедии ортумаа-биле 27 сантиметр, тарып өстүрген хөй чылдыг оът-сигенниң – 24, чаңгыс чылдыг оът-сигенниң 18 сантиметр болган. Таңды сынның эдээнде Каа-Хем, Таңды кожууннарның шөлдериниң чамдыызында сигенниң бедии 90–100 сантиметр хире апарган. Каш хонук соңгаар Тываның девискээриниң хөй кезиинге чагган суггур чаъстарның өл-шыгындан оът-сиген улам өзери чугаажок. Бо чайын оът-сигенниң дүжүткүрү 1 гадан ортумаа-биле 14–16 центнер хире деп чер ажылының специалистери санап турар. Ол дээрге 2022 чылда дүжүткүрүнге деңнээрге, 5 центнер хире хөй.
Тываның көдээ ажыл-агыйлары болгаш чурттакчы чону сиген кезилдезинче июль айның сөөлгү он хонуктарында кирген. Ажыл-агыйларның хөй кезии сигенден мал чеми белеткеп алырынче август айның баштайгы он хонуктарында кирер деп белеткенип турар. Бо 2023 чылда республиканың көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелери, тараачын-фермер болгаш хууда дузалал ажыл-агыйлар 270 муң тоннадан эвээш эвес мал чемин белеткеп алыр план бар. Ооң 56,8 хуузун арат-фермер, 29,6 хуузун дузалал ажыл-агыйлар, 13,6 хуузун көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелери белеткээр ужурлуг.
2022–2023 чылдың мал кыштаглаашкынынга 259 914 тонна мал чеми белеткеп алырга, кончуг берге эрткен кыжын малды чемгереринге мөлдүк-калдык четкенин, чамдык ажыл-агыйларга чедишпейн барганын, мал чемин немей тып алыр талазы-биле дарый хемчеглерни Тываның удуртулгазы алыр ужурга таварышканын база катап демдеглеп каары артык эвес. Эрткен кыштаглаашкынны сактып, келир кыштаглаашкынга мал чемин, аргалыг-ла болза, хөйнү белеткеп-ле алганы дээре. Ынчалза-даа ыдыктыг оран-таңдының кежии база өй-чижектиг, кыдыг-кызыгаарлыг-ла болгай.
Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының сөөлгү медээлери-биле алырга, сиген кезилдезин республиканың он хире кожууннарында чорудуп эгелээн. Таңды, Чаа-Хөл, Каа-Хем, Кызыл, Чөөн-Хемчик дээш өске-даа кожууннар 1500–2000 тонна хире сиген-ширбиилди белеткеп ап шыдаан. Ол дээрге планның 2 хуу хирези.
Тывага кончуг каңдаашкынныг чылдарда Убсу-Нур ыйгылаажында, Өвүр кожууннуң Ак-Чыраа, Тес-Хемниң Дугай деп черлерде кулузунну мал чеминге белеткеп турган. Ол арганы 2023 чылда база ажыглаар. Кулузунну мал чеми кылдыр белеткээринге организастыг ажылдарны баш бурунгаар чорудуп эгелээн. Агаар-бойдузунуң байдалы-биле сигенни мал чеминге хөйү-биле белеткеп алыр аргазы чок Мөңгүн-Тайга кожуун Өвүрнүң Ак-Чыраа, Тес-Хем кожууннуң Дугай, Улуг-Хем кожууннарда шөлдерден бо чайын база сиген-ширбиилди белеткеп алыр.
2023–2024 чылдарның кыжында четчир мал чеминиң курлавырын тургузуп алыр дээш, бүгү-ле аргаларны ажыглаарын республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы бүдүрүлгелерге болгаш хууда ажыл-агыйлыг чонга саналдап, алаактар, оймактар, өзеннер дээш оът-сиген үнүп турар өске-даа черлерден сиген-ширбиилди белеткеп алырын сүмелеп турар. Ол черлерден сигенни хол кадыыры-биле кезер болгай. Ону чурттакчы чон аразынга нептередир талазы-биле суртаал ажылдарының бирээзи – хол кадыыры-биле сиген кезериниң мөөрейлерин эрттирери. Ындыг мөөрейни Каа-Хем кожууннуң Ильинка суурнуң чоогунда Шагла-Арыг деп черде сиген шөлүнге организастап эрттирген. Ол дээрге Каа-Хемге мал чеминиң белеткелин эгелээнин херечилээн ажыктыг болгаш солун болуушкун. Чүге дээрге амгы үениң аныяк салгалы хол кадыыры-биле сиген кезерин уттуп бар чыдар. “Каа-Хем кожууннуң эң тергиин сиген кезикчизи” деп ат дээш демиселге Сарыг-Сеп, Бүрен-Хем, Көк-Хаак, Ильинка, Кундустуг сумуларның эң шыырак сиген кезикчилери киришкен. Бүрен-Хем сумунуң командазы тергиидээн.
Мал чеминиң белеткели август айның ортаа үезинде кидин түлүк апаар. Бир эвес күс чылыг болгаш узун боор болза, сиген-ширбиилди келир кыжын малга четчир кылдыр белеткеп алырының аргазы бар.
Ш. МОҢГУШ.
"Шын" №57, 2023 чылдың август 2