«Биске хөңнү чоктар, ынчалза-даа бистиң-биле шуптузу харылзажырын күзээр» деп шагдааларның баштак чугаазы бар. Шынап-ла, шагдааларга хөңнү чок кижилер бистиң аравыста бар чадавас, ынчалза-даа корум-чурум, эң ылаңгыя кем-херек үүлгедиглеринге хамаатылар таварышканда, хамыктың мурнунда полициядан дуза дилээр болгай. Полицияның ажылдакчылары хамаатыларга албан дузалаар хүлээлгелиг. Полицейжилерниң ачы-дузазын көргеш, оларга өөрүп четтиргенин илередип чоруур кижилер бистиң аравыста хөй.
Бо шагда нептереңгей үүлгедиглерниң бирээзи — банк карталарындан хамаатыларның акша-төгериин оорлаары. Ындыг кем-херектерни истээри, үүлгедикчилерни илередип тывары дыка нарын. Банк карталарындан акша-төгериин оорлатканынга хамаатылар боттары база буруулуг дээрзин айтып каары артык эвес.
Каа-Хем кожууннуң төвү Сарыг-Сеп суурнуң херээжен чурттакчызы 2020 чылдың август айда телефон садып алган, а төрели сим-карта белекке берген. Ол сим-картаны телефонунга суп алгаш, ажыглап чоруп турда, ооң банкыда картазынче акша кирген дугайында смс-медээлер телефонунга кээп турган. Ооң дугайында сим-карта белекке алган кижи кайнаар-даа дыңнатпаан.
Чөөн-Хемчик кожууннуң чурттакчыларының бирээзи ооң банкыда агар санындан акша оорлап уштуп ап турар апарганының дугайында хомудал билдириишкинни 2020 чылдың август айда Иштики херектер яамызының «Чөөн-Хемчик» килдизинче бижип киирген. Полиция ажылдакчылары истелгени чорударга, дараазында чүүлдер билдинген. Банкыда агар санындан акша оорлап уштуп ап турар апарганының дугайында хомудал билдириишкин киирген кижиниң банкыда агар саны сим-карта белекке алган Сарыг-Сеп суурнуң херээжен чурттакчызының телефонунга коштунганы илерээн. Чөөн-Хемчик кожуун чурттуг хамааты ол сим-картаны чидирипкеш, «Мобильный банк» деп банк ачы-дузазындан адырып кагбааны база билдинген. Хомудал билдириишкин киирген кижи боду база буруулуг. Бир эвес чидирипкен сим-картазын «Мобильный банк» деп банк капсырылгазындан адырып каан болза, ооң агар санындан акша уштур байдал тургустунмас ийик.
2020 чылдың октябрь айда Кызыл чурттуг хамаатының банкыда агар санындан 30 муң рубльди бир-ле кижи уштуп апарган. Акшазын оорладыпкан 46 харлыг ол эр кижи билдириишкинни Иштики херектер яамызының Кызыл хоорай талазы-биле эргелелинче киирген.
Ол эрниң кады арагалап турганы, таныыры херээжен кижи ооң акшазын оорлааны полицейжилерниң истелгезиниң түңнелинде илерээн. Кызыл чурттуг 40 харлыг херээжен эр кижи-биле арагалап, кады арага садып ап чоруп тургаш, банк картазының пин-кодун билип алгаш, эр кижи эзирип каарга, картаны оорлапкаш, банкыда акшаны ужулгаш, хууда хереглелинге чарыгдап каапкан болган.
Банкыда акшаны карталар-биле уштуп алырынга пин-код амгы үеде херек чок апарган. Ынчангаш карталарны кончуг кичээнгейлиг ап чорааны, шыгжааны-ла дээре. Бир эвес картаны чидирипкен болза, ол-ла дораан-на банкының «изиг шугумунче» телефоннааш, картаны дугладыры чугула.
Кайы-бир кижиниң Тывада банкыда акшазын Россияның өске регионнарында хамаатылар уштуп алгаш баар таварылгалар база бар. 2024 чылдың август 5-те Кызылдың чурттакчызы ооң банкыда агар санындан 144 муң рубль акшаны оорлап уштуп аппарган дугайында билдириишкинни Иштики херектер яамызының Кызыл хоорай талазы-биле эргелелинге киирген. Ооң акшазын Чуваш Республикада хамааты уштуп ап турары истелге үезинде илерээн. Полицейжилер ол республикага чеде бергеш, акша уштуп ап турган оолду тудуп алгаш, херекти улаштыр истээннер. Акшаны канчап уштуп алганын оол боду полицейжилерге өчүп берген.
Авазы сим-карта садып бээрге, оол сим-картаны телефонунга сугарга, акша сан-түңү телефонунга көстүп кээп турар болган. Оол телефонунга банкының капсырылгазын кииргеш, Тывада хамаатының банкыда агар санындан акшаны эжиниң картазынче шилчидипкен. Оол буруузун миннип, акшаны ээзинге дедир эгиткен.
Акшазын оорлатканынга билдириишкин киирген хамааты боду база буруулуг болганы билдинген. 2024 чылдың апрель айда телефонун ол чидирипкеш, ооң сим-картазын дуглааш, өске абонент дугаарлыг сим-карта садып алгаш, ооң дугайында банкыга дыңнатпаан. А ооң чидирипкен телефонунуң дугаары банкыда картага коштунганын ол хамааты көңгүс уттупкан болган.
Акшаны боттары-ла банкыга каапкаш, оорлады деп полицияга хомудаар хамаатылар база бар. Банкының кассазындан ооң чартык миллион рубль акшазын оорлап аппарган деп билдириишкинни Кызылдың чурттакчызы дөртен беш харлыг херээжен кижи полицияже киирген.
Оперативтиг истелге бөлүү банкыда видеохайгаарал камеразындан херек кырында чүү болганын тодараткан. Кассир 2 миллион 500 муң рубль акшаны херээжен кижиге туда санап бээрге, банкының кассазының хааржаанга 500 муң рубль акшаны херээжен кижи, боду-даа эскербейн, каапкаш чоруй барган болган.
Банкыга акша сугар дээш келген аныяк оол кассаның хааржаанда чыткан акшаның кырынче бодунуң 2 миллион рубль акшазын кааптарга, акшалар холужуп калган. Кассир ол акшаларны аныяк кижиниң банкыга суккан акшазы кылдыр санап каан. Истелгениң түңнелинде бо бүгү билдине бээрге, оолдуң банкыда агар санындан беш чүс муң рубль акшаны херээжен кижиге эгидип берген.
Банкыга боду-ла каапкан акшазын тып бергени дээш херээжен кижи полиция ажылдакчыларынга өөрүп четтиргенин илереткен. Бо таварылгада херээжен кижиниң буруузу база бар.
Банкыдан акша-төгерик оорлаанында акшаларның ээлери боттары база буруулуг дээрзин үстүнде таварылгалар бадыткап турар-дыр. А оларның кичээнгей чок, уттуучал чоруунуң уржуунда болган кем-херекти истээри полиция ажылдакчыларынга аартык болгаш артык шүүделдер-дир.
/ Ш. ЛОПСАН.
“Шын” №68 2024 чылдың сентябрь 7