Чаа-Хөл районнуң Үрбүн сес чыл школазынга күш-ажылчы базымны 1961 чылда, 64 чыл бурунгаар, эгелээнимни чылыы-биле сактып чоруур мен. Чаа-Хөл ортумак школазынга кады өөренип чораан эштерим Иван Седен, Лай-Сат Артына база мен аныяк-чалыы үевисте омак-хөглүүвүс-даа, бот-идепкейивис-даа кончуг ажылдап эгелээн бис. Артына Лай-Сат Дажыевич математика башкызы, Седен Иван Байырович төөгү башкызы, мен тыва дыл болгаш чогаал башкызы. Меңээ күш-культура, ыры кичээлдерин база немей берип каан.
Школа директору Буянды Хунажыкович Хомушку, өөредилге эргелекчизи В.И. Пестов. Пестов боду физика, математика башкызы, чадаг-терге чарыжынга республика чемпиону кижи. Б.Х. Хомушку химия, биология башкызы, республиканың шыырак шыдыраажыларының бирээзи, шашкиге республика чемпиону. Шыдыраалаарынга кончуг ынак. Школада кабинединде бо-ла чааскаан шыдыраа ойнап орар. «Кым-биле ойнап олур силер?» дээрге, бир-ле хоорайларда кижилер адаар. Чагаалажып тургаш, ойнаар башкы. Чеден чылдарда Үрбүн школазының өөредилге эргелекчизинге ажылдааш, Буянды Хунажыковичиниң кичээлдеринге олурушкаш, башкы бодунуң эртемин кончуг эки билир, кичээлди дыка-ла солун кылдыр эрттирер, өөреникчилер кедергей сонуургаар-дыр деп үнелеп турдум. Ооң шыдыраага хандыкшылы кичээлдерни солун кылдыр эрттиреринге база салдарлыг болган боор.
Лай-Сат Дажыевич Артына, Одай-оол Кыргысович Даңгаа олар база шыдыраага дыка шыырак башкылар. Байырлал хүннеринге уткуштур шыдыраа, шашки маргылдаазы эрттирер турдувус. Ооң салдары-биле шыдыраага шыырак ойнаар оолдар Үрбүнден үнгүлээн. Владимир Идамчапович Шойзат (Шой), Опул Константин, Эник Амбар район чергелиг шыдыраа маргылдааларының идепкейлиг киржикчилери.
Школага өөредилге-кижизидилге ажылының аайы-биле аңгы-аңгы темалыг кежээлер, мөөрейлер үргүлчү эртер турду. Оларга өөреникчилерниң киржилгезиниң идепкейлии аажок. «Тыва улустуң ырлары» деп мөөрей солун эрткенин сактып олур мен. Кончуг-даа ырлаар уруглар, оолдар тургулаан: Сереңмаа Чаштыг, Лиза Ишкин, Кызыл-оол Седен, Маадыр-оол Хүргүл-оол, Валера алышкылар, Гена Чаштыг (баянист, гармонист). Улуг назы-харлыг апаргаш-даа, Геннадий эдер-хааржаан ойнап, ырлап чораан ийин. Соңгу чүк улузунуң дугайында «Нарьян-Мар» деп ырыны Сереңмаа Чаштыг дыка онза ырлаар чорду. Кызыл-оол Монгушович Седен «Колхозчу дег баяттар чок» деп ырыны чоргааранчыг, бедик көдүрлүүшкүн-биле ырлаар. Уран чүүлге бот-тывынгырларның чылдың-на болуп эртер район чергелиг көрүлдезинге школаның өөреникчилери улуг сонуургал-биле идепкейлиг белеткенип, киржир турган.
Школага эртер бир солун хемчег – Пионерлер хүнүнүң бүдүүзүнде кежээ одаг кыпсыры. Одагны Сүме-Бели дагның ужунуң баарында Калбак-Кежигде (Чаа-Хөл хемниң Улуг-Хемче киир аккан чери) аяңга салыр. Одагны кыпсып үндүрер пионер- лер – эң эки өөредилгелиг, корум-чурумнуг өөреникчилер. Аңаа байырлыг чыскаалга эки өөренгеннерни, школаның хөй-ниити ажылынга идепкейлиг киришкеннерни адап шаңнаар. Пионержи одаг байырлалының үезинде школаның шупту өөреникчилери аңгы-аңгы мөөрейлерге, спортчу маргылдааларга киржир.
Одагга бир солун маргылдаа – мөге хүрежи. Хүрежир күзелдиг оолдар хөй-ле болур чүве. Баштай бичии, эге класс оолдарын хүрештирер, ооң соонда элээди оолдарны. Ол одагга хүрежип чораан оолдарның аразындан шыырак мөгелер-даа үнгүлээн. Оларга Маадыр-оол Шөлүр, Слава Хоюгбан хамааржыр. Слава Хоюгбан бичии-даа, элээди-даа назынында одагга хүрешке шүглүп турду. Суму, район хамаанчок, республиканың шыырак мөгези апарды. Одаг байырлалы хүреш-биле доостур. «Взвейтесь кострами» деп ырыны ырлажып чанар.
Үрбүн школазынга өөренип чорааннарның аразында кандыг мергежилдиң кижилери чок дээр. Башкы эртем-билиин чедип алган өөреникчилер оларны өөредип чораан башкылары-биле кады ажылдап чорааннар болгаш ам-даа ажылдап-даа турарлар. Олар дээрге Чаа-Хөл школазының башкылары Галина Опаевна Түлүш (Опул), Наталья Сатовна Дугар-Сүрүң, Саяна Салчаковна Ондар (Чымба), Ирина Кызыл-ооловна Чаш-оол, Галина Хопуевна Чаштыг, химия биле биология башкызы, Чаа-Хөл кожууннуң өөредилге килдизинге хөй чылдарда ажылдап чораан Нелли Самбың-ооловна Даш (Суваң), Валентина Ховалыговна Шолур, Оксана Манаковна Очур, Кызылдың 8 дугаар школазының башкызы Галина Идамчаповна Шойзат, Кызылдың 3 дугаар школазының башкызы Лориса Түлүшевна Седипей, Ээрбек школазының өөредилге эргелекчизи, орус дыл, литература башкызы Антонина Сүүр-ооловна, математика башкызы Лориса Түлүшевна Суваң, даштыкы дыл башкызы Ирина Шолбан-ооловна Ажы-оол, Тываның күрүне университединиң башкызы Елена Самбың-ооловна Очур (Суваң). Бир онзалап бижиирим башкы болза Амыр Сатович Хоюгбан. Мөңгүн-Тайганың, Барыын-Хемчиктиң школаларынга математика, физика, ыры башкылап, директорлап чораан, чогаалчы болгаш композитор, Тыва Республиканың уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы.
Үрбүн школазынга өөренип чораан эмчилер: Тыва Республиканың кадык камгалалының алдарлыг эмчизи Павел Түлүшевич Суваң, Елена Түлүшевна Суваң, Галина Сатовна Даржай (Хоюгбан), Маадыр-оол Ховалыгович Хүргүл-оол, Тамара Түлүшевна Седипей, Раиса Ховалыговна Сарбаакай, эмчи лаборантызы Руслана Метроповна Кертик-оол болгаш өскелер-даа.
Чаа-Хөл кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң даргазы В.И. Шойзат, бухгалтерлер Алдын-Кыс Андреевна Сундуй, Чечек Ховалыговна Хүргүл-оол, Светлана Түлүшовна Дамдың-оол, Пара Михайловна Калзан, Чаа-Хөл кожуун чагыргазының болгаш өске-даа ажыл-агый адырларының амгы үеде ажылдакчылары Галина Пар-ооловна Кенден, Чойганмаа Самбың-ооловна Хүлбүзек (Суваң), Валентина Чигжитовна Доржу (Кашпыыдай), Саяна Оюндуевна Оолак (Доңгак), Эдуард Маадыр-оолович Дыртык, Орлан Дамзырович Моңгуш, Алдын-оол Чапайевич Араптан, Александр Монгушович Седен олар база Үрбүн школазының өөреникчилери.
Школаның доозукчуларының аразындан кожууннуң, республиканың көдээ ажыл-агыйын сайзырадырынга улуг үлүг-хуузун киирген, ам-даа киирип чоруурлар хөй. Оларның каш-ла чамдыктарын адаайн: “Алдарлыг малчын” хүндүлүг аттың эдилекчилери, хоочун малчыннар Дукар-оол Доңгакович Маскыр-оол, Вера Анай-ооловна Үндүң. Вера Анай-ооловна ам-даа хөй малды азырап өстүрүп чоруур, хууда арат ажыл-агыйының баштыңы. Колхоз, совхоз үезинде күрүнеге хөй малды өстүрүп берип чораан ада-өгбелеривистиң ажылын уламчылап, шээр малды, инек, чылгыны хөйү-биле өстүрүп чоруур Валентин Дамдың-оол дээш кымнарны чок дээр.
1960–1970 чылдарда Үрбүн школазынга кады ажылдап чорааным башкыларның ат-сывын мөгейигниң илередии кылдыр адап көрейн: Долума Шаравииевна Хоюгбан (Амыр Сатовичиниң авазы), Мартыгыр Доңгакович, Хүрең Түлүшевна Сертип, Хандыңмаа Түлүшевна Чымба, Январь Демировна Суваң, Оюмаа Дамбаевна Очур, Биче-кыс Монгушовна Доңгак, математика башкылары Лай-Сат Дажыевич Артына, Уваангур Иргитович Успун-Доржу, Лидия Васильевна Доржу, орус дыл башкылары Варвара Антоновна Данзываева, Виктор Кыргысович Баз-оол, Мөңге Дордумович Дөмүр-оол, Валентина Өдүрековна Дөмүр-оол, Биче-оол Санчатович биле Чайлым Оюновна Маадылар, Антонина Георгиевна Тускова, биология биле химия башкылары Буянды Хунажыкович Хомушку, Зоя Анатольевна Аржаалай, төөгү болгаш обществоведение башкызы С.Ч. Юша, И.Б. Седен, күш-культура башкызы Л.Х. Доржу.
Үрбүн суурну чаа Чаа-Хөлче көжүргүже чедир, Үрбүн сес школазынга ажылдаан башкыларга, школага өөренип чорааннарга, төрээн суурунуң тургустунганындан бээр 95 чыл оюн эрттирип турар үрбүнчүлерге байыр чедирип, ажыл-ижинге чедиишкиннерни, аал-оранынга амыр-тайбыңны, өг-бүлезинге аас-кежикти, өөрүшкүнү, каң дег быжыг кадыкшылды күзедим!
Самбың-оол СУВАҢ, Тыва Республиканың алдарлыг башкызы.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
«Шын» №21 2025 чылдың июнь 5