Бо чылдың февраль 26-да “Шын” солуннуң № 12 үндүрүлгезинде билдингир журналист Артур Хертектиң “Ону киирери чугула бе ынчаш?” деп материалы үнген. Өөреникчилер школага беш хүн өөренир, а ийи хүн дыштаныр дээн айтырыгга хамаарышкан. Ону янзы-бүрү “чөптүг” чылдагааннар дилеп, тываларны эртем, сайзырал чок, мириттелдирериниң база бир кажар аргазы деп бодаар мен.
Бо айтырыг көдүрүлдүргенден бээр чартык чыл эрте берген. Ол чидиг айтырыгны шиитпирлээринге киржилгевис кошкак деп бодаар мен. Төөгүден алыр болза, салгалдарны өөредип-кижизидер айтырыг – кижи бүрүзүнүң болгаш ниитилелдиң сагыш салыр айтырыы чораан. Ам-даа ындыг турар ужурлуг. Чүнү канчалза экил, моон соңгаар канчаарыл, беш хүн өөрениринге өг-бүле институду сайзырай бээр бе?
Өөредилге-кижизидилге айтырыын өг-бүлеже чая каап турар апарганывыс чажыт эвес болгай. Шынап-ла, өөредилгениң “шынарын бедидер” дээш, “ийи” азы “үш” демдектер салбас апарган, чүге дээрге өөредилге шынарындан башкыларның шалыңы база хамааржыр болгай. А өөреникчиниң өөредилгеге хамаарылгазы база ол “шынар” деп сөстен хамааржыр, башкы дөмей-ле “ийи” үндүрер эвес дээн бодал-дыр ийин. Кичээлге-даа орта олурбас, а башкы 45 минутада өөреникчиниң корум-чурумун тудуп чадап, чаа тема тайбырлаар үе тыппас апарган. Түңнелинде, хөй онаалга берип каар. Ылаңгыя эге класстарга онаалганың хөйүн кижи кайгаар. Кичээлге ийи хире домак бижээш, азы ийи хире чижек бодааш, онаалгага 10 – 15 чижек, азы 2 – 3 арынны номчуур, доктаадыр кылдыр берип, “чүдүрүп каар”. Бажыңга ада-ие онаалга кылдыртыр дээш, өөреникчини албадап, дузалажып чадап, падын бараар. Уруглар уйгузурап, бужурганып, шыжыгып эгелээр.
Школага беш хүн өөренири дээрге бүгү өөредилге-кижизидилге айтырыының 80 – 90 хуузун өг-бүлеже чая кааптар дээни ол-дур. Дорту-биле чугаалаарга, өөреникчилер неделяда алды хүн школаже баар ужурлуг. Ол бодалымны дараазында чүүлдерге үндезилээр мен, бирээде, беш хүннүг өөредилгеже шилчииринге амгы үеде школа программазы таарышпас, эртемнер, шактар хөй. Бо чүүлдер өөреникчилерге аар чүък апаар, а башкылар өөреникчилерни хөй онаалга-биле чүдүрер, оларны чедир күүседири болдунмас. Бо айтырыг хөй чылдагааннарлыг: чонувус хөй ажы-төлдүг, чурттаар оран-сава таарымча чок, колдуунда хөлезилеп, тар, дыкпыш бажыңнарда чурттап турар өг-бүлелер хөй. Ийиде, хамык багай чүүлдерниң үнүп турар чылдагааны – арагалаар чоруктуң көвүдээни. Ылаңгыя херээжен чонувус арага-дарыже дүлдүнген. Оларның аас-дыл, чогуш-содаа үндүрүксээр, ааспырак, аксы-сөзү ойда-кайда, бардам чоруу ажы-төл кижизидилгезинге “кара чудук” болуп турар. Ажыл чогунга сылдап алгаш, эр улус база бир-бир черлерге чыглып, арагалап “хөөрешкен” түңнелинде, шош-содаа үнүп, бижектежип, өлүржүр чоруктардан адазы чок ажы-төл “безотцовщина” деп бак чүүлдерге таваржып турары чажыт эвес. Эзирик адазы бажыңның херээжен ээзин дорамчылаар, хол чедер таварылгалар база көвүдээн. Түңнелинде, шору өзүп келген оглу азы уруу авазынга болчуп, адазын бижектептер таварылгалар, азы эзирик ада-иезинден бужурганып, хөөн калыр, оспаксыраар, душкан черинге хонуп-дүжүп, бажыңындан дезеринге чедер. Бажыңга үргүлчү “кадатка”, ылаңгыя элээди ажы-төлдү тудары болдунмас. Оларга эш-өөрү-биле кады ойнап-хөглээри, аразында быжыг харылзаа чугула.
Сөөлгү үеде аныяк өг-бүлелерниң чарлыр чоруу көвүдеп турары-биле 2 – 3 уруглуг бот-иелерге ажы-төл кижизидери, өөредири берге айтырыг болуп турар.
Өөредилге болгаш кижизидилгеге база бир улуг шаптыктаашкын телефономания болгаш интернет аарыы деп бодаар мен. Улуг-даа, бичии-даа кижилер чүгле ону суйбаарынга өйлежип, ажыл, өөредилге, келир өй дугайында бодаар, арга-шинээ, үе-шагы-даа чедишпестээн.
Бо-ла мындыг чүүлдерден адырлып чадап чыткаш, ажы-төлүвүстү школадан, башкылардан, коллективи, эш-өөрүнден чайладып, оспаксырадыр аргавыс чок. Үези келирге, культуравыс сайзыралывыс бедий бээрге, беш-даа, дөрт-даа хүннү өөренир школага чеде бээр боор бис. Амдыызында элек.
Ким-оол Сарыг-Доңгак,
РФ-тиң өөредилгезиниң тергиини, ТР-ниң алдарлыг башкызы.