Тыва, моол национал хептер колдуунда дөмей. Чүгле оларның салым-чолу аңгы. Чиңгис-Хаанның төрээн чуртунда моолдар бөгүнге чедир национал хевин улуг хүндүткел-биле кедип чоруур. Тыва национал хеп ындыг эвес. 1930 чылдарда политиктиг репрессияга таварышкан. Хувискаалчы ядыы кижилер хурал болган черлерге ону «эргиниң артынчызы» дээш өрттедип, «орус» фуфайка, кирза сапоктар кедип ынчаар төөрээннер. Тыва хепти өрттедип турган кижилер амгы «каас» тыва хептиг улустуң ада-өгбелери бооп-даа чадавас. Ылаңгыя, Тока тыва хепти көөр хөңнү чок чораан. Ол Чадаанага Нам хуралының соонда тыва хептиг кыстар көргеш: «Тыва хевиңерни уштуп кааптар болзуңарза, силерниң-биле танцылаар-ла мен» – деп чугаалаан.
Тывалар национал идик-хевин чүс-чүс чылдарда кедип келгеннер. Тыва хеп көшкүн кижини кыштың соогундан, чайның изиинден камгалаар. Кедерге, эптиг, даштындан көөрге, бөдүүн, чараш көстүр.
Мээң авам тыва хеп даараар кедергей уран-шевер кижи чораан. Чаш шаамда авамның чанынга өскен болгаш, авам тыва хепти канчаар быжып, даараап чораанын билир мен.
Шаанда тыва хепти даарап кедери амгы үе ышкаш белен эвес. Чижээ, кышкы тон даараарда, мурнай ооң алгызын идээлээр, эдирээ-биле тыртып, чымчадыр ууштаар. А тывалар хеп кылыр пөс-таавыны өлүк-кишке орнап, Кыдат азы Моолдан садар турганнар.
ССРЭ буступ дүшкен соонда, тывалар национал хевин «багайтыр» катап кеде бергеннер. Ындыг-даа болза тыва хепти кедери чурумнуг. Феодалдыг үеде ону аңгы ызыгуур, эрге-дужаал барымдаалап кедер турганнар. Ынчангаш кижи-ле болганы чиңзелиг бөрт кетпес, бөдүүн албаты кижи «калбак бөрт» кедер. Бо дээрге тываларның ада-өгбелеринден бээр сагып келген үндезин ёзу-чаңчылдарының бирээзи-дир.
Амгы үеде чамдык эр-херээжен кижилер хурал-суглаа болган черлерге безин каастап каан тыва хептиг олурарлар. Бир-ле ызыгууртаннар, кадын-агайлар сагындырар. Каас-коязын кижи магадаар! Ынчалза-даа кижи амытан хире-чергелиг болур дээр. Бөдүүн карачал кижилер шаандакы ноян-беглер ышкаш, кеттинмес болза, эки. Тыва национал хепти ынчаар кедиксээн кижи бодунуң ук-ызыгуурун эки билип, ону сагыыр ужурлуг. Чугаамның алыс утказы силерге билдине берген боор.
Бо бижээн чүүлдү тыва кижилер канчаар хүлээп алыры, боттарының херээ. Мен маңаа чүгле бодумнуң амы-хууда бодалымны илереттим.
Даш-оол КАРА-САЛ.
Кызыл хоорай.
Чурукту интернет четкизинден алган.
"Шын" №42 2023 чылдың июнь 10