Бөгүн Кызылда хөй аал чурттаар он-он бажыңнардан тургустунган дөрт микрорайон туттунуп турар. Регионнуң тудуг адырының чымыштыг ажыл-ижи эки салдарлыг болурундан аңгыда, чыл-чылы-биле социал дүшкүүрлениишкинни болдуруп турган эрги хоочуларны эчизинге чедир шиитпирлээр арганы берген.
Тыва Республиканың Дээди Хуралының ээлчеглиг хуралынга депутаттар “Чер дугайында” Конституциялыг хоойлузунче өскерилгелерни сайгарып көргеш, ону бирги номчулгада хүлээп алган. Ол кандыг ындыг өскерилгелерил дээрге, чиигелделиг оран-савага кордап турар хамаатыларның чергелерин калбартыры база туттунуп турар хөй аал чурттаар чаа быжыңнардан күрүне өнчүзүнче дамчыдып берип турар чуртталга шөлүнге хамаарышпас оран-саваның чергелерин калбартыры-дыр.
Тываның чер болгаш өнчү харылзааларының сайыды Аян Допуй-оолдуң чугаалап турары болза, хамаатыларның чергелериниң калбартыышкыны амгы үениң боттуг байдалдары болгаш хереглелдери-биле холбашкан.
«Хоойлужудулганың бо төлевилели-биле чиигелделиг оран-савага кордап турар хамаатыларның чергелерин калбартыр бодап турар бис. Хоойлужудулганың амгы үеде күштүг болуп турар эдилгезинге дүүштүр алыр болза, ол дээрге хамаатыларның кызыгаарлаттынган бөлүү-дүр, а чедир ажылдап кылганывыс төлевилел езугаар ынаар инвалид уругларлыг өг-бүлелерни киирер арганы бээр, республикага чедишпес болгаш чугула хереглелдиг ховар мергежилдиглерге албанның оран-савазын бээриниң арга-шинээн көөр арганы берип турар. Олар дээрге эмчилер, өөредилге адырының ажылдакчылары болгаш өскелер-даа-дыр. Бөгүн республикадан дашкаар черлерже бажыңзыраан кадрлар курлавыры көжүп чоруткан” — деп, сайыт тайылбырлап турар.
2021 чылда “Чер дугайында” Конституциялыг хоойлузунче база бир өскерилгени киирген турганын сагындырып каалы. Аңаа дүүштүр туттунуп турар бажың-балгаттан 2 хуудан эвээш эвес чуртталга шөлүн күрүнениң өнчү-хөреңгизинче дамчыдып бээр ужурлуг. Аңаа немей инвестор тудугжу база кандыг-даа садыглаашкынга киришпейн турар чер участогун хөлезиге алыр шинектиг турган. Амгы үеде күштүг болуп турар хоойлужудулга езугаар туттунуп турар бажың-балгаттан 2 хуудан эвээш эвес чуртталга шөлүн чиигелделиг улустуң ийи хевиринге үлештир- ген – өскүс уругларга болгаш эргижиреп-элээн оран-савадан көшкеннерге. Тываның Дээди Хуралында республика Баштыңының төлээзи Экер-оол Манчынның чугаалап турары-биле алырга, ындыг чүүл өске чергениң чиигелделиг хамаатыларының эрге-ажыктарын кызагдап турар.
«Бөгүн бисте чуртталга оран-савазының регионалдыг фондузу эң-не баштай долу хемчээлдиг тургустунуп турар. Ындыг чүүл Кызылда эргижирээн бажың-балгатты бусканының соонда тыптып келген. Хосталган черлер тыптып, ында чаа микрорайоннарны тудуп турар. Ынчап кээрге ол чуртталга фондузунуң хуваалдазы ийиги чугула айтырыг апаар. Бөгүн Тывада чиигелделиг оран-саваны тыпсырының дугайында суд шиитпирлиг хөй ажы-төлдүг өг-бүлелер, чуртталга оран-савазының ээлчээнде турар эмчилер, башкылар хөй. Мындыг байдалдың тургустунуп келгени кара чаңгыс чылдагаанныг — регионда хостуг чуртталга бажың-балгадының чогу. Ындыг фонд ам бисте чаа-ла хевирлеттинип турар.
Саналдап турар хоойлу төлевилелин езугаар ажы-төлдүг өг-бүлелер, чуртталга оран-савазының ээлчээнде турар эмчилер, башкылар оран-сава алырының негелделерин болгаш бажың ээлчээн тодарадып ап болур апаар. А амгы үеде күштүг болуп турар хоойлужудулгада чүгле өскүс уругларны болгаш көжүп турарларны киир бижээш, чиигелделиг чергениң арткан кижилериниң эрге-ажыктарын кызагдаан болгай” — деп, Экер-оол Манчын чугаалап турар.
Ол ышкаш хоойлу төлевилелиниң бо эдилгези-биле чаа туттунуп турар бажыңнарда чүгле чурттаар эвес, а чурттавас оран-саваны база дамчыдып бээриниң арга-шинээн көрүп турар. Шак ынчаар, “Чер дугайында” Конституциялыг хоойлунуң чаа эдилгезин езугаар чуртталга оран-савазының ниити шөлү 3000 дөрбелчин метрден ажып турар хөй аал чурттаар бажыңны тудуп тура, ооң тудугжузу ниити оран-савадан 2 хууну эвес, а 40-ден эвээш эвес хууну күрүне өнчүзүнге дамчыдып бээр ужурлуг. Тываның чер болгаш өнчү харылзааларының сайыды Аян Допуй-оолдуң чугаалап турары болза, ол бүгү, чүнүң-даа мурнунда, чаа туттунган микрорайоннарга хөлезиге бээр, хамык-ла ямбылары бар оран-сава фондузун хевирлээр арганы бээр. «Чуртталга шөлүнге хамаарышпас оран-савага хамаарыштыр алыр чүве болза, моон соңгаар ону биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чоруктуң объектилеринге бээр чадавас. Ол оран-саваже чүгле социал угланыышкынныг сайгарлыкчылар кордап болурлар. Олар дээрге эмнелге төптери, уруглар төптери, бөлгүмнер, а ол ышкаш полицияның участок төлээлери олурар черлер-дир. Хары угда олар чаа микрорайонну улам таарымчалыг, айыыл чок болдурар. Хөлезиге бээр оран-сава рыногунуң хевирлээшкини шимчевес өнчүнүң өртек-үнезин чавызадыр” – деп, Аян Допуй-оол тодарадып турар.
Хоойлужудулгаже кандыг-даа өскерлиишкиннер киирилдези хоойлу чогаадыкчыларының болгаш ниитилелдиң ортузунга изиг-изиг чугаалажыышкыннарны болдурары чигзиниг чок.
/ «ТМГ» информ агентилелдиң медээлеринден А. ХЕРТЕК очулдурган.
"Шын" №41 2023 чылдың июнь 7
3