Чылдың-на май 15-тиң хүнүнде Өг-бүле хүнүн демдеглеп эрттирери чаңчыл апарган. 1980 чылда Каттышкан Нациялар Организациязының эксперттери өг-бүлелерни деткиир, ниитилелди сайзырадыр талазы-биле боттарының санал-оналын таныштырып тургаш, бо байырлалды тургузар дугайында бодалга келгеннер. Ооң түңнелинде 1993 чылдың сентябрь 20-де Бүгү-делегейниң өг-бүле хүнүн албан ёзугаар доктааткан. 1994 чылдың май 15-те делегейниң хөй-ле чурттарынга бир дугаар демдеглеп эгелээн.
Ол хүн ниитилелдиң чаагай чоруу дээш өг-бүлениң үнелиг ёзу-чаңчылдарының чугулазын сагындырар, бот-боттарының аразында билчириниң, чаңгыс деминиң демдээ апарган. Өг-бүле хүнүн байырлап тургаш, чүгле чаңгыс черге чыглып, чылыг-чымчак сөстер чугаалажыры эвес, а өг-бүле кежигүннериниң аразында сагыш човаашкынны, билчиишкинни быжыктырып, аразында хүндүлежири.
Бо удаа база найысылал Кызылга “Өг-бүле” парыгынга республиканың үлегерлиг өг-бүлелерин чыып, “Чылдың өг-бүлези–2025” Бүгү-российжи мөөрейниң регионалдыг чадазының тиилекчилерин шаңнап-мактаан. Аңаа Чазак Даргазының оралакчызы Орлан Сарыглар, күш-ажыл болгаш социал политика сайыды Эдуард Сандан олар байырын чедирген.
“Чылдың өг-бүлези–2025” Бүгү-российжи мөөрей өг-бүлелерниң үнелиг ёзу-чаңчылдарын, чедиишкинниг өг-бүлелерниң эки арга-дуржулгазын быжыктырар, нептередир сорулгалыг “Өг-бүле” национал төлевилел-биле болуп эрткен. Мөөрейниң регионалдыг чадазынга ниитизи-биле боттарының кожууннарынга тиилекчи болган 70 өг-бүле киришкен.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг өг-бүлелерге байырын чедирип: “Бо өг-бүле бүрүзү ынакшылдың, шынчы чоруктуң, бот-боттарын деткижериниң, чоннуң эң-не эки ёзу-чаңчылдарын ханы хүндүткээриниң чижээ-дир. Силерниң амыдырал-чуртталгаңар аас-кежик, ынакшыл, чедиишкиннер-биле долуп чорзун, күдүк базып мөгейдим! Шупту киржикчилерге болгаш тиилекчилерге байырым чедирип тур мен!” – деп, бодунуң блогунда бижээн.
Ук хемчегге даянып республиканың Баштыңының чарлаан “Өг-бүлениң 5 чылы” деп регионалдыг төлевилел-биле Чаа-Хөл, Сүт-Хөл, Өвүр, Тес-Хем кожууннарның болгаш Ак-Довурак хоорайның өг-бүлелерге болгаш уругларга социал дуза төптеринге автомашина дүлгүүрлерин тывыскан.
Өг-бүле парыгынга Бүгү-российжи “Өг-бүле” мөөрейиниң регионалдыг чадазының 18 тиилекчизин шаңнаан. “Хөй ажы-төлдүг өг-бүле” деп номинацияга 1-ден 3-кү черлерге Кызыл хоорайдан Олимпий Монгуш, Айнааш Ондарның, Улуг-Хемден Сергек Чукпанай, Нелли Ооржактың, Тожудан Омак, Долаан Ортун-Назыннарның өг-бүлелери төлептиг болганнар.
“Аныяк өг-бүлелерден” Мөңгүн-Тайгадан Алдын-Херел, Айгуля Успуннар, Тес-Хемден Аңгыр-оол, Алена Наттар, Чөөн-Хемчиктен Артыш, Светлана Намзырайлар тиилекчи болганнар.
“Суур черниң өг-бүлези” деп номинацияга Сүт-Хөлден Шолбана, Шеңне Монгуштар, Мөңгүн-Тайгадан Роберт, Саяна Демчиктер, Кызыл кожуундан Аяс Байыр, Долаана Хомушку оларның өг-бүлелери тергиидээн.
Республиканың кожууннарында Сүт-Хөлден Шолбан, Шеңне Монгуштар дег эрес-кежээ өг-бүлелер бары канчаар-даа аажок өөрүнчүг. Олар Алдыы-Соор деп черде мал-маган тудуп чоруурлар. Ишкин сумузунга ижер суг ооң мурнунда берге айтырыгларның бирээзи турган. 2019–2021 чылдарда Шеңне Монгуштуң удуртканы агитквартираларның ажылының ачызында “Девискээр аайынче хөй-ниитиниң бот-башкарылгазы” деп чаагайжыдылга программазы-биле сумунуң чурттакчы чону ижер суг-биле хандыртынган. Ооң түңнелинде сумуга 6 кудукту кылган.
2022 чылдан тура Монгуштарның өг-бүлези социал керээ дузазы-биле мал-маган болгаш куш эъдинден аъш-чем кылыр бүдүрүлге ажыдып алганнар. Олар сумунуң-даа, кожууннуң-даа хөй-ниити ажыл-агыйындан чыда калбас, культура-массалыг хемчеглерге доктаамал киржип чоруур, идепкейжи өг-бүле.
Кызыл кожуундан Юрий, Айлана Оруспайлар, Ак-Довурактан Андрей, Валентина Доңгактар, Мөңгүн-Тайгадан Александр, Рада Борбак-оолдар “Алдын өг-бүле” деп номинацияга тиилээннер.
Кызыл кожуундан Юрий, Айлана Оруспайларның өг-бүлези “Алдын өг-бүле” деп атка дүгжүп турары оларның кылып чоруур буянныг ажыл-ижинден көскү. Олар боттары 1 оол, 3 кыстыг. Хеймер уруу улугларындан оранчок бичии боорга, оозунга эш кылдыр өскүс уругларны азырап алган кижизидип өстүрүп чоруурлар.
“Аныяк тургаш-ла уруглар бажыңындан 1 кыс, 1 оолдан азырап алган болзувусса деп күзелдиг турган бис. Кажан боттарывыстың уругларывыс улгадып, бот-башкарлып чоруй баарга, 2014 чылда хеймер уруувуска эжей уруглар азырап алыры-биле билдириишкинни киирген бис. 2–3 ай эрткенде долгап кээп, уруг азырап алырын чөпшээрепкен” – деп, өгнүң херээжен ээзи Айлана Оруспай чугаалаан.
Баштай 2 уругну азырап алгаш турда, немей 4 кады төрээннерни азырап алырын сүмелээрге, чөпшээрешкеш азырап алганнар. Ооң соонда база 2 алышкыны дээш Оруспайларның азыраан ажы-төлү элээн хөй. Ол ышкаш түр када азырааш, ада-иези эттинип алырга, дедир эгидип турганнары база барын олар демдеглээн.
“Баштай ынча хөй ажы-төл азыраарындан сестип турган бис. Ынчалза-даа биске бүзүреп турар болганда, бодангаш, шиитпирлиг базымны кылдывыс. Амгы үеде бажыңывыста 9 ажы-төлүвүс бар. Улуглары студентилеп, профессионал өөредилге черлерин доосканнары ажылдап, өг-бүле тудуп, эки чурттап чоруурлар. Ол дээш өөрүп, бичиилерин база эки кижилер кылдыр кижизидип, эртем-билигге чедирип, шын орукче углап, амыдырал-чуртталгага торулбас кижилер болзун дээш кызып чоруур бис” – деп, Айлана Оруспай сагыш-сеткилин илереткен.
Ажы-төлдүң чогумчалыг өг-бүлеге өзери келир үеде оларның амыдыралынга кончуг салдарлыг болур дээрзин Оруспайларның азыраан ажы-төлүнден көскү.
Мөңгүн-Тайгадан Алдын-Буян, Урана Хертектер, Кызыл кожуундан Айдыс, Аэлита Монгуштар, Кызыл хоорайдан Айгор, Белекмаа Көшкендейлер “Өг-бүле – ёзу-чаңчылдарның кадагалакчылары” деп номинацияга тергиидээн.
Бо чылын мөөрейге “Ада-чурт камгалакчызының өг-бүлези” деп номинацияны база киирген. Тускай шериг операциязында Тываның хөй-ле эр кижилери киржип турар болганда, оларның өг-бүлелерин канчап деткивес боор. Оларның аразында ТШО-дан келгеш, өскелерге үлегер-чижек болуп чоруур өг-бүлелер эвээш эвес. Ол ышкаш Ада-чурттуң Улуг дайынының Тиилелгезиниң 80 чыл оюнда база Ада-чурт камгалакчызының чылын чарлаан болганда, “Ада-чурт камгалакчызының өг-бүлези” деп номинацияны кииргени улуг ужур-уткалыг. Аңаа Тожудан Рафаель, Светлана Хоядырлар, Кызыл кожуундан Азиат, Ирина Монгуштар, Чөөн-Хемчиктен Буян-Билег, Сай-Суу Ооржактар тиилекчи болганнар.
Бирги черге төлептиг болган өг-бүлелерниң чуруктары “Өг-бүле парыгында” хүндүлүг самбыраны каастай берген. Ол ышкаш “Чылдың өг-бүлези” Бүгү-российжи мөөрейниң федералдыг чадазынга база олар киржир эргелиг болганнар.
Чуртувустуң келир үези өг-бүлелерден хамааржыр. Бодунуң ээлчээнде өг-бүле боду база биче күрүне кылдыр санаттынар. Ынчангаш чылдың-на “Чылдың өг-бүлези” мөөрейни эрттирип турары ниитилелге ажык-дузалыг.
Чыжыргана СААЯ.
Буян Ооржактың тырттырган чуруктары.
“Шын” №19 2025 чылдың май 22