Республиканың агроүлетпүр комплекизинде өзүлде болгаш эки түңнелдер

КӨДЭЭ АЖЫЛ-АГЫЙДА

Республиканың агроүлетпүр комплекизинде өзүлде болгаш эки түңнелдер

«Республиканы чемге­рип турар агроүлетпүр комп­лекизин кызып тургаш, шору быжыглап шыдаан бис» – деп, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг чоокта чаа чугаалаан.

Ийе, республиканың агро­үлет­пүрү сайзырап, үениң негелдезинге шору дүгжүп турар апарган. Ол бүгү тыва Чазактың, күрүне деткимчезиниң болгаш көдээ ишчилерниң кызымак ажылының түңнелинде чедип алдынган. Боттарының планын мал болгаш чер ажылдыглар, бол­баазырадылга бү­дүрүлгелериниң, АҮК-түң өс­ке-даа адырларының ажылчыннары эрткен чылын ажыр күүсеткеннер.

Ол чедиишкиннер Тываның Сибирь девискээриниң рыноктарынче эки шынарлыг аъш-чеми-биле үнеринге дузалап турары чигзиниг чок. Ону дыштаныр хүннер ярмаркалары, республиканың садыг баартактарында боттуң бүдүргени аъш-чемнерниң хөйү-биле делгеттингени херечилеп турар.

«Малчыннарывыс болгаш тараачыннарывыс кандыг-даа деңнелдиң рыногунче дидими-биле үнүп болур эки шынарлыг продукцияны бүдүрер болза эки. Ону чедип алырда, өгбелеривистиң арга-дуржулгазын, черивис арыг бойдузун ажыг­лаар болзувусса чогуур. ТР-ниң Чазаа бо талазы-биле бүгү талалыг деткимчени көргүзерин уламчылаар» – деп, Владислав Ховалыг чугаалаан.

СИБИРЬДЕ ЭҢ ХӨЙ ШЭЭР МАЛ ТЫВАДА

ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамы­зының дыңнадыы-биле алыр­га, республикада социал ужур-дузалыг 14 хевирниң аъш-чемин бүдүрүп турар. Республика инек болгаш хой эъди-биле бодун хандырып шыдаан. Амгы үеде республикада эът, далган, картофель болгаш балык талазы-биле четчир курлавыр бар.

АҮК-түң адыры болур көдээ ажыл-агыйның бир адыры – мал ажыл-агыйы. 2020 чылга деңнээрге, сыындан аңгыда, малдың бүгү хевирлериниң саны өскен. Хой биле өшкүнүң баш саны 1 млн. 255 муң четкен. Сибирьде ынча хөй шээр малдыг субъект чок. Тыва чуртта 5-ки черде турар дээрге, эки көргүзүг. Ону чедип алырынга шээр малды республиканың болбаазырадылга бүдүрүлгелеринге садып сайгарарынга субсидия акшалар дузалыг болган.

Көдээ ажыл-агый бүдүрүлге­лериниң, тараачын база хуу ду­залал ажыл-агыйларының янзы-бүрү чарыгдалдарын күрүнениң талазындан субсидия, ТР-ниң социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң тускай программазын таварыштыр грант аргалары-биле деткиир чорук көдээ ажыл-агый бүдүрүлгезин көвүдедип, улгаттырарынга деткимчени көргүзүп турар.

Көдээ ажыл-агый адыры 6,96 млрд. рубльдиң продукциязын эрткен чылын бүдүрген. Ооң 83 хуузу мал ажыл-агыйынга онаа­жыр. Республика мал болгаш дагаа эъдин 22,2 муң тоннага, 2,6 млн. чуурганы, 67,7 муң тонна сүттү 2021 чылда бүдүрген. Чиг сүттүң 90 хуузун хуу чурттакчылар, 8 хире хуузун көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелери, артканнарын фермерлер дужааган. Эъттиң болбаазырадылгазын 10 ажыг бүдүрүлге кылып турар. АҮК-түң ажылчыннарының харыысалгалыг ажылының түңнелинде, республика бедик шынарлыг аъш-чем-биле бодун хандырып шыдаар шинектиг дээрзинге чурттакчылар бүзүрелдиг.

2021 чылда Кызылга ийи көдээ ажыл-агый рыногу, чылда 270 тонна эът белеткээр эът комбинады Мөңгүн-Тайгага ажыттынган. Көжүп чоруур мал согар техника садып алдынган. «Правобережный» рынокта соо­дукчу складтар ажылдап эгелээн.

Сүткүр мал ажылын, эъткир мал азыралын, мал уксаажыдылгазын күштелдирери – мал ажыл-агыйының чоокку чылдарда кылып чорудар ажылдары болур. Аът ажылын сайзырадыр талазы-биле республика программазын база ажылдап кылыр. Чону аътка ынак, ону азырап билир респуб­ликага ол чөптүг шиитпир болур.

Республиканың тараажылары 22 муң тонна тараа культураларын 2021 чылда ажаап алган. Ол дээрге 2020 чылга деңнээрге, 13 хуу хөй болуп турар. Эрткен чылын ногаа аймаа болгаш картофель база хөйү-биле ажаап алдынган. Чаа-Хөл кожуунга дээрбелиг, 3 тонна тараа шыгжаар черни ажыткан. Үнүш өстүрер ажыл-агыйларның көдээ ажыл-агый техниказын чаар­тырынга 209 млн. рубльди чарыгдаан. Ол дээр­ге 29 трактор, картофель ажаар комбайн, янзы-бүрү тергелер, 22 пресс-машиналар-дыр.

Тывага бүдүрген эки шынарлыг эътти, аъш-чемниң субпродуктуларын, тараа дээш өске-даа аъш-чем аймаан даштыкыже үндүр садып турар. АҮК аъш-чем экспортун пландан 4,5 катап ажыр күүсеткен. Ынчап кээрге, республиканың экспорттуг арга-шинээ кедилиг байдалда.

КӨДЭЭНИҢ ХӨГЖҮЛДЕЗИ – КОЛ УГЛАНЫЫШКЫН

АҮК-ке хамаарылгалыг үш губернатор төлевилелинге хамаа­рыштыр каш сөс. Апрель 1-ден эгелээш, «Улусчу картофель» төлевилел катап боттанып эгелээн болгаш, бо чазын 12355 чединмес өг-бүлени картофель үрезини-биле хандырар. Аңаа 8,7 млн. рубльди аңгылаан. Бо социал төлевилел чоннуң улуг деткимчезин алганын эрткен чылдар көргүскен.

Улустуң сонуургалын «Аныяк­ өг-бүлеге – кыштаг» биле «Чаа сорук» төлевилелдер база хайныктырган. Алды чыл иштинде «Кыштаг» төлевилелдиң киржикчилеринге тускай бажың-балгаттыг 627 кыштагны күрүне акша-хөреңгизи-биле туткан. Эрткен чылын 79 өг-бүле «Чаа сорук» төлевилелдиң киржикчизи болган, оларга барык 10 муң бода болгаш шээр малды садып берген. Бо дээрге хосталгазын казыттырып чораан кижилерге кончуг улуг социал деткимче болур.

АҮК ажыл-агыйның каш аңгы адырларын хаара тудуп турар техниктиг, технологиялыг, экономиктиг болгаш социал талаларлыг. Агроүлетпүр комплекизиниң көдээ девискээр­лер хөгжүлдезинге ужур-дузазы канчаар-даа аажок улуг. Көдээниң хөгжүлдези – респуб­ли­каның Чазааның ажылының кол угланыышкыны. Өске арга чок – көдээ чурттакчылар респуб­лика чонунуң ниити санының 45,7 хуузу болур.

«Көдээде байдал эки болза, чурт тодуг чурттаар» деп улус чугаалажыр. АҮК-түң ажыл-агыйлары колдуунда көдээ черлерде турар. 2021 чылда күрүнениң «Көдээ девискээрлерниң комплекстиг сайзыралы» программазы-биле республиканың суурларының хөгжүлдезинче 240 млн. рубльди чарыгдаан – көрдүнген акша долузу-биле шиңгээдип алдынган. Амгы үеде көдээ черлерде чурттаар оран-савалар туттунуп, суурларда ажык девискээрлер болгаш ба­жыңнар чоогунуң шөлдери чаагайжыттынып, Суг-Бажы суурже, Кара-Хаак–Черби аразының оруктары септеттинип турар. «Суурлар «дирлип» келди. Кижи бодунуң холдары-биле амыдыралын өскертип болур чүве-дир деп чүвени улус көрүп, аңаа бүзүреп турар апарган. Чонга идегелди, эки келир үеге бүзүрелди оттурары улуг үүле-дир» – деп, Владислав Ховалыг бир көдээ черге сургакчылаашкын үезинде чугаалаан.

ТР-ниң Чазааның шиитпири-биле он үш кожуундан 22 көдээ өг-бүле чуртталга бажыңының тудуунга социал деткимче акшазын алган. 23 аныяк специалистиң өг-бүлези чаа «губернатор» ба­жыңнарынче көжүп кирген. Көдээ черлерде амыдырап-чурттап чоруур хамаатыларның бажың-балгадын экижидеринге бо чылын 13,1 млн. рубльди көрген. Көдээ девискээрлерниң чаагайжыдылгазынга 5 млн. рубльди база аңгы чарыгдаар. Бо эвээш эвес акша-хөреңги болур.

Республиканың агроүлетпүр комплекизи депшилгелиг, бүдү­рүкчүлүг болурун күзээр бис. Ону боттандырарынга быжыг билиг­лиг, шыырак эртемниг специалис­тер, эртем ажылдакчылары херек. Көдээ ажыл-агый адырының кадрларын ТывКУ болгаш тускай ортумак өөредилге черлери белеткеп турар. Чурттуң өске-даа дээди өөредилге черлеринде эвээш­ эвес оолдар-кыстарывыс өөренип турарын демдеглээли.

Регионалдыг АҮК-тү сайзыра­дыры-биле республика бүгү-ле аргаларны ажыглап турар. Оларның аразындан күрүне программалары, ТР-ниң Башты­ңының соңгулдаларының түң­нелдери-биле тургускан Улусчу программа кол черлерни ээлеп турары билдингир. Мал уксаа­жыдылгазынга, көдээ ажыл-агый бүдүрүлгезин техника болгаш технология-биле чаартырынга, эде дерииринге күрүне деткимчези моон-­даа соңгаар уламчылаар. Үнүш болгаш мал ажыл-агыйларының сайзыралынга, амгы үениң көдээ ажыл-агый техниказын болгаш эт-херекселдерин садып алырынга, ажыл-агыйларның биче хевирлерин деткииринге чарыгдалдарның чамдыызын, көдээ ажыл-агый бүдүрүлгези-биле холбашкан чээлилерниң хууларын күрүнениң талазындан эгидип бээри база кадагалаттынып артар.

«Республиканың агроүлет­пүр комплекизиниң хөгжүлдези болгаш көдээ черлерде амы­дыралдың социал дең­не­лин бедидери ТР-ниң Чазааның ажылының кол угланыышкыны болуп артар. АҮК-түң бү­дү­рүлгелериниң байдалын­дан, оларның эки, турум ажы­лын­дан республиканың чурттакчыларының тодуг-догаа амыдыралы, менди-чаагай чоруу хамааржыр» – деп, ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыг база чугаалап турар.

Ол сөстер-биле чөпшээ­реш­пес аргажок.

Юрий ДАРБАА.