Тываның эки турачы аъттыг эскадронунуң ийиги взводунуң командириниң дузалакчызы, старшина эргелиг Андрей Сундуй чалыы үезинде акы-дуңма ССРЭ-ни өлүмнүг дайындан камгалашкан хоочуннуң сөөлгү сактыышкыннарының бирээзин Тыва биле Россияның 80 чылында сонуургаттым.
Бичиизинде Чаа-Хөл кедээзинге Ак-Тал хүрээзинге кезек өөренгенин чарт сактыр. Шажынчы ады Чамзо. Тыва бижик тыптырга, угба-акыларындан айтырып тургаш, чайлаг школазынга өөренгеш, номчуп, бижип өөренип алган.
Кызылдың өрт кезээнге ийи чыл ажылдап чорда, Ада-чурттуң Улуг дайыны эгелээнде, эш-өөрү-биле фронтуже аъттанган. Өлүмнүг дайынга киришкеш, «өлген боду» Чаа-Хөлдүң Кара-Бейде аалынга бо чедип кээрге, ада-иези база улузу карактарынга бүзүревейн барган. Чүге дээрге «Деражно» тулчуушкунунга маадырлыы-биле өлген деп бижик келгенде, ооң ада-иези, чоок кижилери кажыыдал ёзулалынга чыглып, саңын салып каапкан чүве-дир.
Өлген кижи катап дирлип келген ышкаш, өөрүшкүнү улузу үлешкен. Дайын-чаа, ок-боодан менди келген, бергелерни көрүп дадыккан шериг эрни Тыва биле ССРЭ-ниң Шивилиг кызыгаарынга улуг төлээзинге дужаал-биле томуйлаан. Ооң мурнунда төлээ Чыдыг-оол, а Бии-Хем кожууннуң иштики херектер даргазы О.Доржу.
Кызыгаар эрттирилгезиниң каш-даа хевири бар, политиктиг база мал-маган дээш аңгы-аңгы. Моортайга безин эрттирилге бижиктиг болур.
Тыва Арат Республика 1944 чылда Россияга эки тура-биле каттыжар дугайында Декларацияның (Өргүүлдениң) эң сөөлгү номчулгазын дыңнаан база Москваже Тываның төлээлери даргаларны үдешкен, кызыгаарны эрттиришкен кижи Андрей Навачыганович. Кызыгаарны эртер хүнде Тока, Чымба баштаан ТАР-ның нам, чазааның үжен хире даргалары, төлээлер болгаш үдекчилер кызыгаарга келген. Товарищтай хуралды ажыткан, Лопсан-Ендан ол Декларацияны номчаан. Москвага чорук-херек чогуп бүдеринге ёзулал шайлаашкынны эрттирген. Эът-чем хөй болган.
Чартык ай болганда, төлээлерниң чоруу бүдүп, менди-чаагай келген. Тока дарга «Россияның составында бактаап кирген, Тыва Автономнуг Область чергелиг хүлээп алган» деп ол сөстерни каш-даа катап чугаалаар болган.
Хуусаа ол хире болган боор, 1945 чылдың чазынынга чедир кызыгаарга ажылдаан бис деп дайын хоочуну сактыышкынын доосту.
Дегут Демчик, Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.
Чурукту интернет четкизинден хоолгалаан.
“Шын” №71 2024 чылдың сентябрь 18