Тыва Республиканың өртке удур камгалал ажылдакчыларының профессионал байырлалын июль 15-тиң хүнүнде демдеглеп эрттирип турар. Бо байырлалдың бүдүүзүнде Россияның онза байдалдар албанының хоочуну, Тыва Республиканың «Буян-Бадыргы» ордениниң III-кү чергезиниң, Тыва Республиканың «Шылгараңгай күш-ажыл дээш» деп медальдың, “Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы” дээш өске-даа шаңналдарның эдилекчизи Николай Мыйтын-оолович Моңгуштуң дугайында бижикседим.
Өскен-төрээн чери Бажың-Алаакта ниити билиг школазынга, Кызыл хоорайның башкы училищезиниң күш-культура салбырынга өөренип, школага күш-культура башкылап ажылдап чорааш, агаар-бойдусту, кижилерниң амы-тынын, оларның бажың-балгадын өрттен камгалаар камгалакчы апаары ооң сагыжынга безин кирбейн чораан. Ынчалза-даа спорттуң аңгы-аңгы хевирлеринге ооң хандыкшылдыы, эң ылаңгыя спорттуң чиик атлетика хевиринге янзы-бүрү дистанцияларга маңнаарынга, узунунга шураарынга ынаа ону келир үеде камгалакчы болурунга белеткеп-даа чораан ышкаш. Өртчү дайынчы күш-шыдалдыг, эрес-кашпагай болур ужурлуг. Николай Моңгуштуң ылап-ла ындыг эр болганы ону 1981 чылдың октябрь 1-де Чөөн-Хемчик кожууннуң иштики херектер килдизиниң күрүнениң өрт-хайгаарал инспекторунга ажылдап киреринге база салдарлыг болган чадавас.
Өрт-хайгаарал инспекторунга ажылдап киргеш, кады ажылдап чораан эш-өөрүнүң, өрт албанының хоочуннарының болгаш даргаларының арга-сүмези, деткимчези-биле өртке удур камгалал херээн шиңгээдип ап, белен эвес болгаш узун орукту Николай Мыйтын-оолович өрт албанынга эрткен. Бодунуң профессионал өртчү эртем-билиин ол доктаамал байыдып, быжыглап чораан. Күрүнениң өртке удур албанының Москва хоорайда академиязын 1994 чылда дооскан. Россияның Онза байдалдар яамызының шугумунга Тыва Республиканың хамааты камгалалы болгаш чурттакчы чонну, девискээрлерни онза байдалдардан камгалаар агентилелдиң директорунга чедир депшип ажылдаан. 2005 чылда хүндүлүг дыштанылгаже үнгеш, Тыва Республиканың хамааты камгалалы болгаш онза байдалдар агентилелиниң директорунга томуйлаткан. Бо ажылга 2013 чылга чедир ажылдаан.
Республиканың девискээринге озал-ондактыг байдалдар тыптырга, оларны дүрген узуткаар ажылдарны удуртуп турганы хоочунга уттундурбас. 2006, 2009, 2010 чылдарда Өвүр кожууннуң девискээринде Ак-Чыраа суурнуң чоогунда Убса-Нур хөлдүң чанында Хөл-Өөжү деп черге тодараттынган куштарның халдавырлыг грипп аарыын, 2008 чылда Доора-Хем, Эрзин, Кызыл-Мажалык суурларга гепатит аарыгның өөскээнин чок кылырынга, 2001, 2004, 2006, 2010 чылдарда Кызыл хоорайнын девискээринге болган суг үериниң халавындан кижилерни, оларның өнчү-хөреңгизин камгалаар ажылдарга киришкен. 2011–2012 чылдарда Тыва Республиканың девискээринге болган чер шимчээшкиннериниң уржуунда чонга болгаш республиканың янзы-бүрү объектилеринге чедирген когаралды дуглаарынга херек акша-төгерикти федералдыг төпке камгалаар ажылчын бөлүктүң удуртукчузунга томуйлаткаш, Россияның Онза байдалдар, саң-хөө ямыларынга 1952 миллион рубль түңнүг акша-хөреңгини, 182 санныг чуртталга сертификаттарын камгалап эккелген.
Ажылдап чораан үезинде арга-дуржулга солчуру-биле Николай Мыйтын-оолович Моолдуң Убса, Завхан аймактарынче, найысылалы Улан-Баторже, Японияның Кобеже, Кыдаттың Пекин хоорайларже делегация кежигүнү бооп сургакчылап чорааны, чаа чүүлдерни билип алганы өртке удур камгалал ажылдарын экижидеринге ажыктыг болган.
Үжен харлаанда 3-4 өрт өжүрүп...
Николай Мыйтын-ооловичиниң өртке удур камгалал ажылы-биле холбашкан бир мындыг онзагай болуушкун болган. 1986 чылдың апрель 26-да төрүттүнген хүнүнде 30 харлаанын демдеглээр хамаанчок хүнзедир өрттер өжүрүп тура хүнзээн. Бо таварылганы өртчү кижиге төрүттүнген хүнү-биле онзагай белек деп-даа санап болур-ла ыйнаан.
Ооң дугайында хоочун өртчү мынча деп чугаалады:
– Ол хүн ажылымга дүштеки чем соонда чедип кээримге, өрт өжүрер 2 машина чаа-ла шимчеп үнүп бар чорлар. “Кайнаар баарыңар ол?” деп айтырарымга, “Хөндергей” совхозтуң нефтебаазазын хову өрдү хөме алыр деп барган, ынаар баарывыс ол” – деп, өрт өжүрүкчүлери чугаалаарга, өрт өжүрерде кедер хевимни алгаш, кады чорупкан мен. Улуг-Хөндергей хемниң суун кешкеш, совхозтуң нефтебаазазының чанынга халдып кээривиске, шынап-ла, ховуга хып үнген өрт нефтебаазаның девискээринче хып кирер деп барган, харын-даа мырыңай таңныылдың өөнүң чанында кажаа, херим чаа-ла өрттенип эгелээн. Өрттү нефтебаазаның девискээринче киирбейн, шалыпкын өжүрүп каапкан бис.
Өрт өжүрер дериг-херекселивисти машиналардан адырып безин четтикпээнивисте, “Тыва” совхозтуң Теве-Хая суурда мал семиртир азыраар шөлүнде улуг өрт хып турар деп медээ рация таварыштыр келди. Кызылдың болгаш Ак-Довурактың эът комбинаттарынче дужаар хөй бода мал аңаа турган. Улуг өрт айыыл-халавы үнүп болурун билип, өрттү өжүрер дээш, Хөндергей суурнуң суг сордурар кудуктарындан өрт машиналарынга долдур сугну кудуп алгаш, Теве-Хая суурга чеде бээривиске, мал чемгерер шөлдерде өрт өөскүй берген болган. Ында мал чеминиң артынчылары ийи-үш черлерде хып, улуг кажааларже дамчыыр деп барган. Эки чүве – баштай келген өрт машиназының экипажы өрттү өжүрүп эгелей берген. Багай чүвези – өрт хып турар девискээрде суг шыгжамыры чок, суг сордурар кудуктар ажылдавас, чүге дизе өрт өжүрериниң дүрүмнериниң негелдези ёзугаар өрт болган девискээрде турар объектиниң электри энергиязының четкизин үзе кезип каапкан. Байдал бергедээн, ынчалза-даа аңаа торулбайн, суурдан элээн ыракта Чадаана хемниң эриинге өрт машиназын тургускаш, база бир өрт машиназын өрт болуп турган черге тургускаш, “машинадан машинаже” деп арга-биле сугну хемден сордуруп, өрттү өжүргеш, улуг айыыл-халапты чайлаткан бис.
Дыштанып безин четтикпээнивисте, Чадаана хоорайның чоогунда “Күрүнениң уксаажыдылга каттыжыышкыны” деп албан чериниң чанында хараганнар өрттенгеш, ооң девискээринче өрт хып кирериниң айыылы бар дугайында медээден аңгыда, “Тыва” совхозтуң Белдир-Шат деп черде кыштаг өрттенип турар деп медээ база келген. Өрт машиналарының бирээзин “Күрүнениң уксаажыдылга каттыжыышкыны” деп албан чериниң чанында хып турар өртче чорудуптум. Бодум өске өрт машиназынга чолаачы болгаш өртчү дайынчы үжелээ Белдир-Шатта өрттенип турар кыштагже чоруптувус. Аңаа чеде бээривиске, чадагай кажаа өрттенип тур. Аалда бичии уруглуг чаңгыс херээжен кижи дыка девидеп маңнап турар, өөнүң ээзи аалда чок, хой кадарып чоруткан. Өрттү өжүрүп кириптивис. Чадагай кажаа чоогунда өг өрттени бээриниң айыылы база бар. Өгнү бускаш, өскээр көжүрер дээш, өг иштиниң эт-херекселин чолаачы, өгнүң херээжен ээзи база мен үжелээ үндүрүп эгеледивис. Ол аразында база бир өрт машиназы чедип келди, байдал чүгээртээн. Малчын турлагларда мал өдээ кончуг кылын кылдыр тырылдыр көржеңнели берген болгаш, өрт оду хөрлээлеп чыткаш, катап хып үнериниң айыылы бар. Ынчангаш кыштагда өрттү кончуг ылавылап өжүрүп, катап хып үнерин болдурбазы чугула. Дүнекиниң 3.00 шакта өрттү ылап-ла төндүр өжүрдүвүс.
1986 чылдың апрель 26, 30 харлааным хүнү, меңээ уттундурбас болуп артып калган. Кижилерни, оларның эт-севин, күрүнениң өнчү-хөреңгизин өрт айыыл-халавындан камгалаары ажыктыг, харын-даа ачы-буянныг ажыл-үүле деп ылап-ла билдинген.
Николай Мыйтын-ооловичиниң бо чугаазын дыңнааш, ол ылап-ла сагыш-сеткилинден өртчү камгалакчы деп чүүлдү мен база билдим. Ынчангаш амыдырал-чуртталгазын өртке удур камгалал ажыл-херээнге бараалгаткан.
Шаңгыр-оол Моңгуш.