Бо чазын Тываның агаар-бойдузу сооксумаар – хову-шөлдерге өрттер хып үнер хире байдал чок. Ынчалза-даа апрель айда Кызыл кожууннуң девискээринге – 2, Улуг-Хемге – 1, Таңдыга – 1 хову өрттери хып үнгүлээн. Ол өрттерниң хып үнеринге буруулуг болган дөрт кижини илередип тыпкан. Оларның бирээзиниң буруузун истеп бадыткааш, торгаалды онааган. Ийи кижиге хамаарыштыр истелге ажылдарын чорудуп турар.
Тываның девискээринге өрттер барык-ла хары угда, барып-барып байырлал хүннеринде, деңге хып үнгени ында кижилерниң буруузу бар дээрзиниң бадыткалы деп чугаалап болур. Чогум-на байырлалдар бүдүүзүнде болгаш дыштанылга хүннеринде кижилерниң ыңай-бээр аргыжары болгаш “агаарлаары” көвүдээн. Тес-Хем кожууннуң ховуларынга улуг өрт май 5-те хып үнгеш, Өвүрнүң ховуларынче дамчаан. Ак-Чыраа суурдан болгаш малчыннарның 11 кыштаандан өрттерни өртчүлер, эки турачы өрт дружиналарының кежигүннери болгаш тус черниң чурттакчылары чайладып шыдааннар. Ынчалза-даа Тес-Хемниң Кудуктуг-Кыштагда, Өвүрнүң Алдын-Хөлде кыштаглар өрттенген дугайында медээлер бар.
Улуг-Хем, Чөөн-Хемчик, Сүт-Хөл, Бии-Хем кожууннарның ховуларынга база өрттер хып үнген, оларны өжүрген. Өрттер Тес-Хемниң Ак-Чыраа, Сүт-Хөлдүң Бора-Тайга, Бии-Хемниң Өөк суурларның чоогунга хып үнгени тус черниң чурттакчы чонун өрт айыылындан кичээндирер, арга-арыгга болгаш хову-шөлдерге от болгаш одаглар-биле оваарымчалыг болурун сагындырар ужурлуг болгу дег. Свердловск область дээш Россияның девискээрлериниң чамдыызында хову болгаш арга-арыг өрттеринден суурлар хуюкталдыр өрттенип каанын массалыг информация чепсектери чырыдып турлар.
Часкы хүннер изиг эвес-даа болза, Тываның хоорай, суурларынга өрт хып үнериниң айыылы бар. Ооң бир чижээ, Кызыл хоорайның оң талакы девискээринде дачалар чоогунда, совет үеде дилги фермазы турган черге май сесте өрт хып үнген. Ол черде эрги серилер болгаш ийи бажыңның ханаларының дашты өрттенип каан.
Кызыл хоорайның Майская кудумчуда бажыңның херээжен ээзи херим иштинге бок өрттедип турда, оттуң көстери хат аайы-биле кургаг сигенге барып дүжерге, бажыңның чоок-кавызында оът-сиген өрттенген. Өртчүлер келгеш, дүрген өжүрбээн болза, бажың-балгат өрттенип каар чыгыы болган.
Найысылал Кызыл чоогунда дачаларның бирээзинден ыш үнүп турарын өртке удур албан чериниң ажылдакчылары эскерип кааш, аңаа чеде бээрге, дачаның ээзи херээжен кижи бок өрттедип турар болган. Дача девискээринге бок өрттедип болбас дугайында ол кижиге тайылбырлап сагындыргаш, өртчүлер чоруй барганнар. Өрт албан чериниң дежурный кезээнге дачаларның бирээзинде өрт хып үнген дугайында медээ келген. Өрттү өжүрер дээш, өртчүлер чеде бээрге, демги-ле херээжен кижиниң дачазы болган. Ол кижи өртке удур албан чериниң ажылдакчыларының сагындырыын тоовайн, бок өрттедирин уламчылааны илерээн. Түңнелинде, өрттенип чыткан боктуң оду хенертен хадып келген хат аайы-биле хөрлээлеп тарап, херимче шилчээн. Ооң уржуунда ийи дачаның аразында херим-биле кады кожазының тудуг материалдары база өрттенип калган. Өртке буруулуг херээжен кижиге хамаарыштыр административтиг кеземче херээн оттурган. Бо административтиг херек кеземче херээнче шилчий бээриниң барымдаазы бар.
Кызыл хоорайның чоогунда дачаларда ээн кагдынган чер участоктары хөй. Амгы үеде олар кургаан чашпан-биле шыптынган. Ындыг дачаларга арага ижер улус чыглып турар. Олар таакпылап азы одаг кыпсып, оваарымча чок болган уржуунда дачаларга улуг өрт үнүп болурунуң айыылы бар.
“Өлден – артар, өрттен – артпас” деп үлегер домак бар. Өрт айыылын угаап билбээн кижилер ал-боттары дириг артса-даа, чурттаар бажың, эдилээр эт-сеп чок артып болур.
Өрт халавы кижилерни оюп-ла чоруур болзун!
/ Лопсан МОҢГУШ.
"Шын" №34 2023 чылдың май 13