Сүбедей-маадырның болгаш өске-даа моол шериг баштыңчыларының төөгүзүн долузу-биле 1370 чылда кыдат эртемденнерниң “Юань-ши” төөгүзү бижимелинде, дараазында 1240 чылда “Моолдуң чажыт төөгүзү” деп номда, 1300-1311 чылдарда персид бижээчи Рашид ад-Динниң “ Төөгү бижимелдериниң чыындызында” база XVII векте моол эртемден Лувсанданзанның “Алдын допчу” деп эртем ажылдарында бижиттинген. Сөөлүнде 2019 чылда Россияныӊ Маадыры, Россияның географтыг ниитилелиниң президентизи Сергей Күжүгетович Шойгунуң удуртулгазы-биле Тываның эртемденнери “Тываның кайгамчыктыг кижилери” деп хөй сериялыг номнарының бирээзи “Улуг полководчу Сүбедей-маадыр”деп номунда бижээн.
Моолдуң чажыт төөгүзү
Номчукчунуң кичээнгейинге XIII чүс чылда Төп Азияга тургустунган күчүлүг Моол күрүнениң база ооң үндезилекчизи Чиңгис-Хаанның ук-ызыгуурун, эрге-чагырга дээш демиселин, дайынчы чорудулгазын база ол үеде чурттап чораан чоннарның, ёзу-чаңчылдарын бурунгу моол дыл кырында бижээн. “Моолдуң чажыт төөгүзү” деп номнуң авторларының ады, төөгүзү артпаан. Ол чогаалдың боду база хоолгазы-даа тывылбаан. Кажан Моол империя буураан соонда, “Моолдуң чажыт төөгүзүн” катап үндүрерин кыдат император Эртем академиязынга дааскан. Хөй санныг кыдат эртемденнер 1370 чылда кыдат иероглифтер-биле транскрипциялааш, “Юань-ши” (Чоннуң төөгүзү) деп бижимелди үндүргеннер. Эртем талазы-биле эң-не чогумчалыг ажылды 1841 чылда Чжан Му белеткээш, бижимел тураскаал кылдыр үндүрген. Чажыт төөгүнү кыдаттардан аңгыда, япон эртемденнер Наита, Нака, Т.Кубаяши, К.Широтори олар япон дылга белеткеп үндүргеннер. Моол төөгү бижимелиниң эң улуг болгаш сураглыг бо тураскаалын Европаның дыка хөй эртемденнери очулдуруп шинчилээннер. Оларга П. Кафаров, Б.Я. Владимирцов, Б.И. Панкратов, С.А. Козин, С. Калужинский, Л. Лигети, А. Мостарт, В. Кливз болгаш өскелер-даа хамааржыр. “Моолдуң чажыт төөгүзү” деп бо улуг бижимел тураскаалын 1990 чылда Каттышкан Нациялар Организациязы (UNESCO) делегей культуразының алдын фондузунче кииргеш, ооң очулгазын делегей чоннарының национал дылдарынга чедирер дугайында доктаалды хүлээп алган.
Моол эртемден, академик Ц. Дамдинсүрен база сураглыг орус эртемден Б.Я. Владимирцов олар “Моолдуң чажыт төөгүзү”деп бижимел тураскаалды бүгү талазы-биле өөренип көргеш, ону Чиңгис-Хаанның кады азыраан дуңмазы бижээчи Шиги-Хутук бижээн деп түңнелди кылганнар. Чогаалда моол база түрк дылдыг аңчы, малчын аймак-чоннарның амыдыралын база ус-шеверлер, тоолчулар, хөгжүмчүлер дугайында чугаалар эвээш эвес. Чижээлээрге, дарганнарның хөрүүн чүктеп чоруур урянхай Чаржыдай ирейниң дугайында чугаалап турар. Улаштыр Р. Груссе Чиңгис-Хаанның эң чоок сүмелекчизи, моол шеригниң тергиин дээн шериг баштыңчызы “Дидим Сүбедей” деп бижээн, Лео де Хартог Сүбедейни салым-чаяанныг дайынчы база “Моол империяның улуг политиги” деп санаан. Л.Н. Гумилев “Моол хоойлунуң (Ясаның) тургузукчузу, камгалакчызы”, “Шылгараӊгай шериг баштыңчызы”, Р.П. Храпачевский “Шеригниң улуг стратеги, дипломады”, калмык Эренжен Хара-Даванның “Деңнел чок угаанныг математик (гений)”, грузин Чивилихинниң “Сүбедей маадыр”деп бижимел ажылдарында аажок бедик үнелелди берген.
Чиңгис-Хаанныӊ үезинде чурттап чораан кыдат төөгүчү Мэн-Хун (Чжао-Хун), Төп Азияныӊ чоннарыныӊ ниити сайзыралының аайы-биле үш кезекке чарлыр деп бижээн. Бирээде, “Ак татарлар” мурнуу Моолга, Кыдаттың улуг ханазының чоогунга, олар кыдат культурага чоок, сайзыраңгай чораан. Ийиде, “Кара татарлар” амгы Моолдуң төп болгаш чөөн девискээрлеринге чурттап, уйгурлар, мусульманнар биле садыг-наймаа харылзаалыг чорааннар. Үште, “Арга-арыг чоннары” деп ат-биле билдингир “черлик татарлар” Байкал (Бай-хөл), Көпсүхөл чоок-кавызынга, Тываның чөөн-соңгу (Тожу) девискээринге болгаш амгы соңгу-барыын Моол ынчаар аңнап, балыктап чурттап чорааннар. Арга-арыг чурттуг аймактарга: тайджиут, урянхай, ойн-иргин, хори-тумат, түмен-ойрат, бурят, баргут, урсут, хабханас, тубас, түмен-киргиз, шибир, кесдиин, баит, тухас, төелес, төеме, тас, бачжиги болгаш оон-даа өске чоннар хамааржыр.
Чиңгис-хаан Моол күрүнениң баштыңчызы
Келир үениң улуг хааны Темучин (Чиңгис-Хаан) 1155 чылда “арга-арыг чоннарынга” хамааржыр, “черлик татарларның” бир улуг аймаа– тайджиуттарның бир кезии, кыят омактыг Есугей-маадыр деп кижиниң өг-бүлезинге төрүттүнген. Моолдуң чажыт төөгүзүнде Чиңгис-Хаан Дээр уктуг, улуг өндүр кижи кылдыр көргүскен. Эртемденнер ол номда Чиңгис-Хаанның 23 ада-ызыгуурун айыткан болуп турар. Темучин 9 харлыг турда, ооң адазы Есугейни татарлар 1167 чылда хораннап каапкан. Бичии оол иези болгаш дуңмалары-биле өскүстүң үүлезин көрүп, аң-мең, балык-байлаң биле аргастанып өзүп келир. Өзүп, доругуп келгеш, амыдыралының эң кол сорулгазы– делегейни чагырып, чаңгыс улуг күрүнени тургузары деп ол медереп, билип чораан. Кидис өглүг чоннарны бөлүп, чагырып алганының соонда, пар чылының (1206 ч.) чазынында Онон хемниң бажынга бүгү Моолдуң улуг курулдайынга тос ак тукту киискидип, Темучинни Хамык Моолдуң хааны кылдыр чарлааш, Чиңгис-Хаан деп атты берген.
Чиңгис деп атка хамаарыштыр эртемде янзы-бүрү бодалдар турган. Темучинниң ук-ызыгууру алызында арга-арыг уктуг, бурун урянхай тывалар-биле чоок, олар-биле хан төрел болганда, Чиңгис деп ат урянхай “чаңгыс” деп сан ады илереткен сөс-биле холбаалыг дээн бодалды эртемденнер санап турар. Сөөлүнде Чиңгис-Хаан 1227 чылда Цзинь империязын чаалап алгаш, орук ара Моолче чанып ора, 1227 чылдың сентябрь 9-та мөчээн. Улуг хаанның сөөгүн хөөржүдеринге чүгле урянхай шеригжилер киришкен болуп турар.
Урянхай чоннарның төөгүзү
Билдингир совет эртемден-этнограф Г.М. Василевич урянхай деп көшкүн чоннуң төөгүзүн бижээн. Урянхай чонга моол, түрк, тунгус дылдыг аймактар кирип турарын айыткан. Девискээр талазы-биле Соңгу доштуг океандан көрей чартык ортулук чедир аңаа тунгустар, эвенкилер, сахалар (якуттар), Саян-Алтай чоннары, маньчжурлар, көрейлер оон-даа өске чоннар кирип турарын айыткан. База моол дылдыг аймактар (VI–IX вв.) Ыраккы Чөөн чүктүң, Аргунь болгаш Онон хемнерниң бажынга база соңгу Маньчжурияның арга-арыглыг, ховулуг черлеринге чурттап чораанын төөгү бижимелдери херечилеп турар. Амгы Моолдуң девискээрлери – теле, түкү, түргеш, огуз, уйгур, карлук, кыргыс, чигиль, кимак, кыпчак, курыкан, шато, найман, меркит, кереит дээш өске-даа төөгүде билдингир түрк дылдыг чоннарның үндезин чурту. Бо девискээрлерже чөөн чүктен моол аймактарның чоорту халдап, көжүп кирип эгелээни-биле моол, түрк аймактар холужуп, чамдык таварылгаларда түрктер үндезин черлеринден үндүр кыстырып, чамдыктары дылын чидирип эгелээннер. Найман деп төрел бөлүк амгы үеде казактарның, кыргыстарның, узбектерниң база мурнуу алдайларның аразында бар. Арга-арыг чурттуг аймактарның мурнуу чүгүнге, Селенга хемниң үстүнге меркиттер чурттап чорааннар. Меркиттер: удуит-меркит, ухар-меркит, увас-меркит, хаас-меркит деп бөлүктерге чарлып турганнар. Н.А. Сердобовтуң бодалы-биле хаас деп төрел бөлүк Көпсүхөл тывалары-биле чаңгыс уктуг болуп турар. Кереиттер Онон, Керулен хемнерниң ортаа болгаш үстүү агымнарынга, Чөөн-Саяннар база Уда, Кирей хемнерге, Х векте Моолдуң төп девискээринге чурттап чораан. Кереиттерниң аразынга дараазында төрел бөлүктер кирип турган: хархын, сахыят, тонкаит, добаут, албат. Сахыят деп аттан саха (якут), база дубаут деп аттан, дубо (тува, тоба) деп төрел бөлүктер укталганын санап турар. Тываларны хевирлээринге кереиттерниң салдарлыг болганын тонкаит (донгак) база эвээш кижи санныг эрги Тывага салчак сумузунга кирип турган, херээт деп төрел бөлүктерниң бары херечилеп турар.
Урянхай деп сөстүң тывылганын эрги моол, төвүт дылдарны, тыва төөгүнү, ёзу-чаңчылдарны эки билир чораан хоочун Аракчаа Тадаевич Кыргыстың 90 чылдарның эгезинде база эртемден Чүргүй-оол Михайлович Доржунуң чугаалааны мындыг. Эртем талазы-биле бурун түрк дылда урянхай сөстүң тургузуу ийи кезекке чарлы бээр; уран + хай (кай). Кылыг сөзү-биле – ур -, ура- “кагар, согар” азы чүве ады-биле уран дээрге “ус-шевер, билдилиг тоолчу, хөөмейжи” база кай дээрге ”кайгал-эрес, дайынчы, хай-бачыттыг” дээн сөстерден тывылган деп бир моол эртемденнер тодараткан. Моолдар тываларны урянхайлар деп барган ужуру тываларның демир-дес биле холбажып, ону эзилдирер, дарганнаар ажылы-биле холбашкан болган. Ук бодалды бадыткаары-биле Элегестен тывылган тываларның бурунгу өгбелеринге хамааржыр орхон-енисейниң алфавиди-биле бижиттинген сөзүглелдиг даш көжээде (VIII–IХ вв.) уруңу деп одуруглар бар. Уруңу дээрге “тук”, “шериг, дайынчы кижи” дээн сөс болур. Сөөлүнде уруңу деп термин уранкай деп этноним-биле төрел сөстер деп шынзыттынган болган.
Сүбедей-маадыр билдилиг удуртукчу
Төөгү чогаалдарда бижип турары-биле алырга, Сүбедей 1175 чылдың кыштың ортаа айында Улуг-Хемниң Торгалыг девискээринде Таңды-Уула сынынга урянхай дарган Чаржыдайның өг-бүлезинге 2 дугаар оглу болуп төрүттүнген. Ачазы бичии Сүбедей төрүттүнер дүнезинде чоогунда Сүме дааның кырынга, дээрден 4 херелдиг кызыл сылдыс дүшкенин аас-кежик деп демдеглээн. Ашак, кадай чугаалашкаш, оглун Сүметей деп адап, база аза-буктан ойзуп камгалаары-биле Сүбедей деп адап алганы сөөлүнде чонунга улуг чоргаарал болган. Кажан Темучин (Чиңгис-Хаан) төрүттүнерде, адыжында борбак дес хан туткан, а Сүбедей холунда даш база диштеринде чидиг селеме туткан деп тоолчургу чугаа дыргын тараанын бир тускайлаӊ кылдыр көргүскен. Шаанда Чаржыдайның ачазы Урянхай уктуг тонгаит (донгак) аймак сөөктүг Хабанның өгбелери кият боржигиннер-биле кожа чурттап, эдержип чорааннар. Ынчангаш Темучинниң ачазы Есугей-маадыр биле Сүбедейниң ачазы Чаржыдай дарган үезинде тулчуушкунга кады киржип чораан эжишкилер болур. База Чаржыдай дарган эжи Есугей-маадырга аазааны ёзугаар Чиңгис-Хаанның шериинге дуңмазы Челме, оолдары Кулугур, Сүбедейни эккээрге, сөөлүнде шылгараӊгай шериг баштыңчылары апарган.
Алексей ЧАМБАЛ-ООЛ белеткээн.
“Шын” №35 2005 чылдың сентябрь 11