Тываның база бир улуг кожууннарының бирээзи Өвүр кожууннуң амгы үеде ажыл-амыдыралы-биле ооң чагырыкчызы Айдыс Куулар таныштырган:
– Бистиң Өвүр кожуунда 6 суму бактаап турар, оларның кол ажыл-агыйының угланыышкыны – мал ажыл-агыйы болуп турар. Бо хүнде кожууннуң шээр болгаш бода малы, ниитизи-биле, 60-70 муң баш кылдыр санадып турар. Ынчалза-даа кожууннуң социал-экономиктиг хөгжүлдезинге кончуг улуг салдарны чедирип болур чаа, күштүг талаларывыс ажыттынып турар. Ол дээрге онза экономиктиг девискээр деп адаарывыс Моол биле Россияның кызыгаарында эрттирилге пунктузунуң чаартылгазы.
Кандыг-даа девискээрниң сайзыралы оруктардан эгелээр болганда, бистиң кожууннуң девискээрин таварты федералдыг трасса эртип турары база кожууннуң хөгжүлдезинге улуг рольдуг. Ол трасса таварты Моолче, оон улай келир үеде Кыдатче кирип болурунуң аргазы тургустунар. Келир чылын эрттирилге пунктузунуң чаартылгазы төне бээрге, хөй транспорт, ылаңгыя садыг-саарылга талазы-биле аргыжылга көвүдээр дээрзинге бүзүреп турар бис. Бир эвес амгы үеде Моол болгаш Кыдаттан бараан сөөртүлгези Казахстан азы Ташанта таварыштыр колдуунда чоруп турар болза, чоорту ол оруктуң чарыгдалы кандыг, бистиң таладан чоруурга кандыг деп чүүлдү санаашкынны кылгаш, улус деңнеп көре бээр.
Логистика төвү эрттирилге пунктузунга ажылдай бээрге, аңаа хөй складтар турар апаар. Кыдаттан азы Моолдан келген бараанны аңаа мөөңнээрге, оон бичиилеп оон-моон келген машиналар дажыглап алыр. Бо-ла бүгү ажылды долгандыр бистиң кожуунга хөй ажылчын олуттар немежири билдингир. Оон аңгыда пассажир болгаш транспорт аргыжылгазы көвүдээр. Аңаа немей туризм база чоорту сайзырап эгелээрге, орук кыдыының чемненир черлери, улус хондурар турисчи баазалар, аалчылар бажыңнары, рестораннар, заправкалар дээн ышкаш чүүлдер немежир. Ынчалдыр кожууннуң чурттакчы чону чоорту көвүдээн тудум, немей тудуглар херек болур. Ол бүгүнү келир үеде боттандырары-биле бис амдыгааштан кожууннуң чиңгине планынче киирип, баш удур ажылдарны, санаашкыннарны кылып, объектилерниң турар черин аңгылап, белеткеп эгелээн бис. Шынап-ла, көрдүнген черге тудуг кылырынче акшаландырыышкын киирер инвестор чедип кээр болза, шупту белен болза, ажыл дүрген шуудаар болгай.
Логистика төвүнге ажылдаар специалистер хөй болган тудум, оларның чурттаар оран-сава айтырыы бирги чергении болу бээрге, ол чоок-кавыга үш каът чаагайжыды туттунган бажыңнар тудар сорулганы салып турар бис.
База бир демдеглексеп каар чүүл – бистиң бо оруувустуң бир угланыышкыны Мөңгүн-Тайга кожуунче, ооң уламында Алтайже чоруптар, өске угланыышкыны – Тес-Хемниң Самагалдай талазынче. Ынчангаш бистен үнген оруктарның угланыышкыны уламчылалдыг болган тудум, бистиң кожууннуң экономиказынга база салдарлыг болур деп бодап турар бис. Бо бүгү ажылдарны келир каш чылдарда боттандырар күзелдиг бис.
КЫШКА БЕЛЕТКЕЛ
Бо хүнде кышка белеткел ниитизи-биле багай эвес. Тывада хову колдаан девискээрлерге хар эвээш болур, тайга девискээринге хар кылын дүжер. Ынчангаш мал чеминиң белеткели кожууннарның турар девискээринге таарыштыр көрдүнген болуру чугула. Бистиң кожууннуң малы чер оъттап кыштаар болза, оларга чүгле немелде мал чеми берип турар болзувусса, өске, даглыг кожууннар, малын кыштадыр тургуза азыраптар. Ынчангаш ындыг кожууннарга мал чеми хөй хереглеттинер. Бистиң кожуун план ёзугаар 14 муң тоннаны белеткээр турган болза, 100 хууга ону белеткеп алган бис. Ол ышкаш сөөлгү чылдарда хорриот системазынче малды киирипкен соонда, херек кырында мал бажының шын саны үнүп келген. Чижээ, өске чылдарда мал бажының санын 100 муң чедир бижип турган болза, ам электроннуг системаже киириптерге, 60-70 муңга бадып келгени бо.
Бо хүнде кожууннуң социал албан черлериниң кышка белеткели ажырбас. Одаар чүүл-биле хандырылга үе-шаанда чоруп турар. Бо талазы-биле бергедээшкиннер чок. Хуу чонга хөмүрнү база озал чок сөөртүп турар. Оон аңгыда ТШО киржикчилериниң өг-бүлелеринге халас хөмүр-даш-биле дузаламчы база чоруп турар.
Кожууннуң 6 сумузунуң социал албан черлериниң 70 хуузун сөөлгү үш чыл иштинде чаартып, капиталдыг септелгелерин чоруткан. Чүгле Хандагайтыда Тумат Геннадий аттыг көдээ культура бажыңы биле кожууннуң төвүнде үш каът улуг школа, Солчурда школа артып калган. Оларны база чоорту септеп чаартыр бис. Ол ышкаш интернет, соталыг харылзаа чамдык суурларга чок турган, ам кожуунувус девискээринде шупту суурларда интернет коштунган, харылзаа экижээн.
Оон аңгыда суурлар аразының оруктарында эң-не берге участоктарны бичиилеп кылып турар. Ону Чазак Даргазы Владислав Ховалыг боду көргеш, бичиилеп кылдырып турарынга өөрүп турар бис. Чижээ, ооң мурнунда чылдарда бир суурже оруктуң септелгезин долузу-биле кылдырарга, бюджеттен хөй акша чарыгдалдыг турган болза, ам ындыг эвес, чүгле эң-не берге дээн кезектерге, 4-5 километрлеп кылдырарга, дүрген-даа, чарыгдал-даа эвээш болуп турар – деп, чагырыкчы чугаалады.
Ооң келир үеде салган планнары делгем дээрзин эскердивис.Сөөлү барып Хандагайты хоорай апаар чадавас.
Сорунза Монгуш.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №43 2025 чылдың ноябрь 6