Бүгү Тываның малчыннарының Наадым байырлалы бо чылдың август айның 13-те болур. Аңаа чедир сумуларның, кожууннарның наадымнары эртер.
Тываларның амыдырал-чуртталгазында, ажыл-херектеринде, ёзу-чаңчылдарында, мөзү-бүдүжүнде хөй-ле чүүлдер үениң болгаш хөгжүлдениң аайы-биле өскерилген-даа болза, малчын ук-салгалдыг чон болуп тывалар артып калган. Малчын – тыва чонда эң хүндүлүг ажыл-ишчи кижи. Наадым бүгү тыва чоннуң байырлалы-даа болза, ону малчыннарның Наадымы кылдыр эрттирип турары ук-төөгүзүнден тываларның адырылбааны, аңаа мөгейип чоруурунуң херечизи.
Тыва чоннуң ук-дөзүнден-не национал ёзу-чаңчылдары, мөзү-бүдүжүнүң шынарлары, күш-шыдалы, эрес-капшагайы Наадым үезинде оюннар, мөөрейлерге, ылап-ла, илези-биле көстүп кээр. Тываның улустуң чогаалчызы Александр Даржай шүлүүнге алгап-мактап кааны “хөвең дег ак” өглерни Наадым байырлалының үезинде тиккилептерге, кайы хире чараш ийик! Тыва улустуң ырылары Наадым үезинде куттулуп турарга, чүү хире дыңнаксанчыг ийик! Чарыштырган тыва аъттар халып орда, хат-казыргы-ла ийин. Мөгелерниң хүрежип турарын көөрге, “чайны шалыңындан, кышты хыраазындан билип”, ачыр-дачыр тутчуп турар тоолчургу маадырлар-ла. Ча аткан адыгжыларны көөрге, чазының үстүү ужунда “үш чүс улу”, адаа ужунда “алды чүс улу турар” ышкаш кылдыр сагындырар-ла болгай. Наадымның чараш-чаагайын каш янзы кылдыр алгап-мактап болур.
Наадым чүгле байыр-найыр, оюн-тоглаа эвес – хамыктың мурнунда ажыл-ишчи малчыннарның байырлалы. Наадым үезинде малчыннар ажыл-херектерин чугаалажып, оларның түңнелдерин үндүрүп, хөй малды азырап өстүрген малчыннарны шаңнап, оларның ажыл-ишчи чоруун бедии-биле үнелеп турар.
Наадым чүгле малчыннарның эвес, а мал ажылдыг кижилерниң шуптузунуң байырлалы. Чижээлээрге, Чаа-Хөл кожууннуң малчыннарының Наадымынга тус черниң көдээ ажыл-агыйының хөгжүлдезинге көскү үлүүн киирген хоочуннар Александр Даржайович Суван, Зоя Ховалыговна Доржу, Владимир Монгушович Күдер дээш өскелерни шаңнап мактаан. Наадым мал ажылынга хамаарылгалыг кижилерни шуптузун каттыштырып турар күш-ажыл байырлалы.
Наадым национал тыва культураның байырлалы. Кызыл кожууннуң Наадымынга тыва национал аянга дерип шиметтинген өглерниң көрүлдези хамык чоннуң сонуургалын хайындырган. Эң чараш өглерниң ээлеринге 20 – 30 муң рубль акша шаңналдарны тывыскан. Бүгү Тываның август 13-те эртер Наадымын кожууннарның Наадымнарынга шилиттинген эң чараш өглер каастаар.
Тыва малчыннарның байырлалдары янзы-бүрү хевирлерлиг болгаш улам ханы утка-шынарлыг апар чоруур. Наадымга бо чылын база бир малчын байырлал немешкен – Сарлык байырлалы. Ону эң-не баштай Мөңгүн-Тайга кожууннуң Кызыл-Хая суурга эрттирген. Аңаа өске кожууннарның малчыннары аалдап келген. Алгыг-делгем Тываның өске талыгыр ужунда Тожунуң ивижилери ивилерин республиканың өске ужунда Мөңгүн-Тайгага эккелгени онзагай болуушкун.
Тыва кижи кандыг-даа ажыл-ишти кылып чорза, угаан-бодалынга малчын мөзү-бүдүштүг болуп артып калыр. “Тайга черим чараш малы” деп Сарлык байырлалы Мөңгүн-Тайга кожууннуң төпчүткен библиотека системазының ажылдакчыларының чогаадып тургускан төлевилели. Бо төлевилел Тываның Баштыңының “Хамааты ниитилелди сайзырадыры” грантызының 2021 чылда тиилекчизи.
Сарлык байырлалының үезинде сарлык болгаш Тывага сарлык ажыл-агыйын хөгжүдериниң дугайында эртем-практиктиг конференция эрткен. Конференцияга эртемденнер болгаш сарлыкчылар, сарлык ажылынга хамаарылгалыг специалистер киришкен. Бистиң республикага сарлык ажыл-агыйын хөгжүдер дугайында саналдарны конференцияның киржикчилери көдээ ажыл-агыйынга киирген.
Сарлык байырлалынга эң солун маргылдаа сарлыктар чарыжы болган. Мөген-Бүрен школазының өөреникчизи Эрендей Хертектиң мунганы “Тотпас-Сарыг” деп шола аттыг сарлык ол чарышка мурнап келген.
Тос чүзүн малын шаг-төөгүден бээр азырап өстүрүп келген тыва кижиниң хырны кажан-даа аштавас, экти элевес. Ол кезээде тодуг-догаа чоруур.
Малчыннарның Наадым байырлалының ханы утка-шынары ында.
Суваң Моңгуш.