1750 – 1800 чылдар үезинде Кыдаттың Цин династиязының эрге-чагыргазы Тываның девискээрин эжелеп ап, ону удуртуп чагырарын чурумчудуп, административтиг девискээрин доктаадып, Бээзи (Бээли) болгаш Даа кожууннарны тургускан. Бо кожууннарның кыдыг-кызыгаарын тодарадыры амгы үеге чедир төөгүчүлерге нарын болуп артпышаан. Хемчик болгаш Чаа-Хөл хемнерниң уннарының, Чаа-Хөл хемниң Улуг-Хемге каттышкан белдириниң кудуку унунуң болгаш ооң чоок-кавызы Даа кожууннуң девискээри, а Бээли азы Бээзи кожуунга Тываның өске девискээри хамааржып турган деп чиге эвес төөгү медээлери бар. Ынчалза-даа Бээзи кожуун шаг шаанда эң улуг девискээрлиг турганы моол болгаш кыдат бижимелдерде демдеглеттинген. Улуг-Хем кожууннуң амгы девискээри ынчан Бээзи кожуунга хамааржып турган.
Тыва Арат Республика үезинде Тываның чаа административтиг системазын тургускан. 1923 чылдың сентябрь сестиң хүнүнде Тываның улустуң революстуг партиязының Төп комитединиң хуралынга Хемчик кожуунну тургузар дугайында шиитпирни хүлээп алган. Ол шиитпир ёзугаар Бээзи кожууннуң орнунга Улуг-Хем кожуунну тургускан, чаа кожуунга Даа кожууннуң 6 сумузун каткан. Шагаан-Арыг хоорайны Улуг-Хем кожууннуң төвү кылдыр доктааткан. Улуг-Хем кожууннуң девискээринге орус чурттакчылар элээн хөй болгаш, оларның чурттап турган суурларынга баштайгы коллективтиг ажыл-агыйларны (колхозтар) 1930 чылдарның төнчүзүнде тургускан. Оларның баштайгыларының бирээзи Улуг-Хемниң Торгалыг суурга тургустунган “Күш-ажылдың хостуу” колхоз. Бо колхозту организастаарынга тус черниң орус чурттакчылары коммунистер Кузнецов, Пахомов, Орехов болгаш өскелер-даа улуг рольду ойнааннар. 1928–1933 чылдарда Арыг-Үзүү суурга база бир колхоз тургустунган. Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде Кызыл шеригниң тиилелгелеринге тураскаадып, бо колхозту 1943 чылда “Үлетпүрчүн тараачынның Кызыл армиязының 25 чылы” («25 лет РККА») кылдыр эде адаан. Баштайгы коллективтиг ажыл-агыйларның арга-дуржулгазы Улуг-Хем кожууннуң экономиказын үндезилеп хөгжүдеринге дыка улуг ужур-дузалыг болганын демдеглээр апаар.
Тыва Арат Республиканы 1944 чылда Совет Эвилелинге Тыва Автономнуг область кылдыр каттыштырган соонда, Тываның административтиг девискээрин база өскерткен. Улуг-Хем кожууннуң адын Улуг-Хем район кылдыр советчиди эде адаан-даа болза, ооң административтиг девискээрин өскертпээн. Торгалыг, Чодураа, Арыг-Бажы, Ийи-Тал, Хайыракан, Көк-Чыраа, Эйлиг-Хем, Арыскан, Арыг-Үзүү, Ак-Тал, Кожай, Белдир-Кежии (Пестуновка), Эъжим, Демир-Суг, Дөң-Терек, Хөлчүк, төвү Шагаан-Арыг хоорай ооң административтиг тургузуунга ол хевээр артып каан.
Совет үеде Улуг-Хем районнуң социал-экономиктиг хөгжүлдези элээн шапкын болган. ТАР үезинде коллективтиг ажыл-агыйларга немештир чаа колхозтар тургустунган. Оларның шуптузун ол үеде ССРЭ-ниң эң улуг даргалары турган кижилерниң аттары-биле адаан. Ленин, Сталин, Киров, Калинин, Жданов, Маленков аттыг дээш оон-даа өске.
ССРЭ-ни Никита Сергеевич Хрущев баштап турар үеде Совет Эвилелиниң административтиг девискээрлерин эде-хере тыртар талазы-биле ажылды чоруткан. Административтиг органнарның ажылдакчыларының санын кызырар, күрүнениң акша-хөреңгизин камнап ажыглаар сорулга-биле ССРЭ-ниң районнарының, көдээ советтер девискээрлерин каттыштырып, улгаттырган. Ол чүүл Тыва Автономнуг областы база оюп эртпээн. 1957 чылда Улуг-Хем районга амгы Кызыл кожууннуң Баян-Кол көдээ совет девискээрин кадып, Баян-Кол, Оттук-Даш, Кара-Тал суурларны ооң административтиг девискээринче шилчиткен. 1961 чылда Чаа-Хөл районну Улуг-Хем районга каттыштырган. Шак ынчаар Улуг-Хем кожуун Тываның эң улуг девискээрлиг районнарының бирээзи апарган. 1975 чылда Баян-Кол көдээ советтиң девискээрин ол үеде чаа тургустунган Кызыл районга дамчыдып берген. ССРЭ буступ дүшкен соонда, Чаа-Хөл кожуунну катап тургузар дугайында негелдени тус черниң чону көдүрүп үндүрген.
Тыва Республиканың Дээди Совединиң шиитпири-биле Чаа-Хөл кожуунну катап тургускан. 1992 чылда Чеди-Хөл кожуунну тургускаш, Улуг-Хем кожуунга хамааржып турган Хендерге көдээ советтиң девискээрин чаа кожуунга дамчыдып берген. Бо-ла бүгү өскерилгелерниң соонда, Улуг-Хем кожууннуң амгы административтиг девискээри тургустунган.
Улуг-Хем кожууннуң административтиг девискээрин кайы-даа эрге-чагырга үезинде эде-хере быжып-даа келген болза, ооң чону кезээде чаңгыс ук-дөстүг, төөгүлүг чон болуп чурттап чоруур.
Улуг-Хемим – шүлүктерим чүглери
Шүлүк-ырым ужукталып эгелээн
Чүүден артык эргим ынак кожуунум,
Улуг-Хемим, хүнден хүнче сайзыраан,
Улус-чону чылдан чылче көвүдээн,
Мугур чүс чыл дургузунда алдаржаан,
Мурнакчылар одуруундан үнместээн.
Халдып эрткен чорукчулар тейлей бээр
Хайыракан даа-биле каастанган,
Харлыг кыжын, көктүг чайын үргүлчү
Хайнып турар ажыл-ижи үзүлбээн,
Ханы чажыт төөгү бүткен, онзагай,
Хамык чону эптиг-демниг кожуунум.
Ийи-Талдан Эйлиг-Хемче тудушкан,
Иштии-Хемден Торгалыгже долганган,
Буура-Дагның эң-не бедик баштары
Бурун шагдан девискээрин
хайгаараан,
Саян далай чалгыглары өпейлээн,
Санап четпес малы өзүп көвүдээн.
Ундаравас сеткилимниң байлаа боор
Улуг-Хемим делгемнерин эргиирге,
“Чашкы шааңны сактып келем!” – дигензиг,
Салгын-сырын чаагым суйбап эртерге,
Амыдырал аңгы-башка адырлары
Ала-чайгаар аайланып турганзыг.
Чүнү кылыр, чүнү канчаар деп бодалдар
Чүлдү-чүрээм ханызындан бодараар,
Сүлдем күжүн, тура-соруум күчүзүн
Сүзүк-биле бедик тудуп бергензиг.
* * *
Шагаан-Арыг хоорайым
Чаъс соонда мөөгүлер дег,
Чаа хөй тудуг немешкен,
Чалаттырган аалчы дег,
Чараштанып каастанып,
Чаарттынып хөгжүп келген
Шагаан-Арыг хоорайым.
Арбын чоннуң күжүнден
Ажыл-ижи хайныккан,
Амыдырал агымын
Аай-дедир башкарган,
Ам-даа улам сайзыраар
Аныяк-чаш хоорайым.
Угулза дег чараш уннуг
Улуг-Хемим эриинде
Улуг кожуун төвү бооп,
Ужу-кыдыы калбарган,
Уйгу-дүштен ыравас,
Уттундурбас хоорайым.
Ада дээрниң адаанга,
Ава черниң кырынга,
Чүс-чүс чылдар өттүр
Чүнү-даа көрген-билген,
Чорук-херээ бүдүнгүр,
Чоргаарланыр хоорайым.
Баарда-кээрде таварыыр
Бай-Даг кыры болчагже,
Чалгыннарым херипкеш,
Чанган куш дег эргип кээрим,
Чалыы үем чажыды
Шагаан-Арыг хоорайым.
Владислав САРЖАТ-ООЛ.
"Шын" №65, 2023 чылдың сентябрь 2.