ДЕКАБРЬ 1 – СПИД-БИЛЕ ДЕМИСЕЛ ХҮНҮ
ВИЧ бо хүнге чедир көвүдеп, нептереп турары чүгле Тывада эвес, а Россияда база делегейде дүвүренчиг байдалды тургузуп турар. Ынчангаш ону XX-XXI чүс чылдарның айыылы деп санап турар.
Ук аарыгларны болдурбазы-биле, оон аарып турар кижилер санын көвүдетпези-биле чылдың-на декабрь 1-де Бүгү-делегейниң СПИД-биле демисел хүнүн демдеглеп эрттирип турар. Аңаа хамаарыштыр янзы-бүрү профилактиктиг хемчеглерни чорудары чаңчыл апарган.
ВИЧ, СПИД ДЕП ЧҮЛ?
ВИЧ дээрге аарыгларга удур күжүн чидириптер вирустуң кижиниң организминче киргеш, аарыгларга удур туржур системаны үреп эгелээри болур. СПИД дээрге ВИЧ вирузунуң кижиниң организминге элээн каш чылдар дургузундан өөскүп келгениниң түңнелинде төнчү чадага келири.
ВИЧ-тиң тускай демдектери чок, оон аарый бээрге, тыптып келир им-демдектер өске-даа халдавырлыг аарыгларда база дөмей-ле бар болур. ВИЧ–эмнеттинмес хоочураан халдавырлыг аарыг дээрзин Клиниктиг эпидемиология салбырының эргелекчизи Чинчи Дажы тайылбырлаан: “Ол вирус кижиниң мага-бодунче киргеш, организмниң аарыгларга удур туржур күжүн кошкадыптар. Аарыгның им-демдектери эгезинде билдинмес, аарыг кижи көңгүс анаа кадык кылдыр көстүр”.
2024 чылдың сан-чурагайы-биле алырга, Тываның СПИД-ке удур демисел төвүнүң учёдунда 307 кижи бар. Ооң мурнунда 286 кижи турган. 2025 чылдың 10 айының дургузунда ВИЧ-тен аараан 41 чаа кижи илереттинген. Эрткен чылга деңнээрге, 5 кижи көвүдээн.
2023 чылда 49 кижи илереттинген болза, 2024 чылда 45 аарыг кижи тывылган. Ол дээрге-ле 8,3 хууга эвээжээн. Олар шупту эр-херээжен чорук таварыштыр аарыгны чыпшырып алганнар. Девискээр аайы-биле алгаш көөрге, Кызыл хоорайда эң-не хөй 207 кижи аарып турар. Барыын-Хемчик кожуунда 41 кижи бар, Каа-Хем кожуунда – 39, Кызыл кожуунда – 38, Бии-Хемде 17 дээш өске кожууннарда база бар. 2024 чылда Бии-Хем, Тожу, Тес-Хем, Таңды, Чаа-Хөл, Сүт-Хөл кожууннарга аарыг кижилер саны немешпээн. Назы-хар аайы-биле колдуунда 30–34, 35-39 харлыг кижилер аарып турар. Ол ышкаш чоокку үеде 50-59 харлыглар аразында база илереттинип эгелээн. Ооң мурнунда колдуунда ажыл-агый чок, арагага, наркотиктиг бүдүмелдерге хандыкшаан кижилер аарып турган болза, ам ажылдакчы кижилер аразында база хөйү-биле илереттинип турар.
ВИЧ бар-чогун илередир анализти иштиг херээжен кижилер, донорлар болгаш хуусаалыг шериг албанынче келдирткен, керээ ёзугаар ажылдап чоруур шериг албанныглар албан эртер. 2024 чылда донор кылдыр хан дужааган улус аразындан 1 кижи илереттинген. Арткан бөлүктерде аарыг кижи илереттинмээн. Ол ышкаш бистиң чурттуң девискээринче көжүп кирип турар кижилерни база шуптузун аарыг бар-чогун илередири-биле доктаамал хынап турар. Бир эвес аарыг кижи илереттинер болза, чуртунче дедир чандырыптар дээрзин Чинчи Дажы дыңнаткан. 2023 чылда 125 муң 889 кижиге анализти кылган, а 2024 чылда 135 муң 614 кижини хынаан.
ХАРЫЫСАЛГА ЧОК КИЖИЛЕР
Учётта турар кижилер аразында эмнээшкинден ойталааш, чоруй барган азы эмненип тургаш, келбейн барган, СПИД-ке удур демисел төвүнүң эмчилеринге дыңнадып кагбайн, республикадан дашкаар ажылдап, чурттап чоруй барган кижилер база бар. Ыңай-бээр чоруур апарза, кайнаар баарын дыңнадыры чугула дээрзин Чинчи Дажы демдеглээн: “Учётта турар кижи барган хоорайынга база учётка туруп алгаш, улаштыр эмненир ужурлуг. Чамдык улус эмненмейн, ыыт чок чиде бергеш, аргажок аарып, бергедей бергеш, чедип келирлер. Ынчан камгалап алыры берге апаар. Ындыг таварылгаларда организмниң суларап баксыраанындан амы-тынындан чарлыр. Бистиң учётка тургаш читкен улусту колдуунда Туберкулёзка удур диспансерден тып ап турар бис. Мага-боттуң аарыгларга удур туржур күжү кошкаарга, дораан-на туберкулёзтан аарый бээр болуп турар”.
2023 чылда ВИЧ-тен аарааш, 7 кижи чок болган болза, 2024 чылда ындыгларның саны 16 кижи четкен.
ААРЫГ КАНЧАП ЧЫПШЫНА БЕРИП БОЛУРУЛ?
Ук аарыг чунар-бажың болгаш бассейн дамчыштыр, ымыраа-сээк ызырган соонда, чөдүл-какы, думаа-чараа, азырганындан, чыттажып куспактажырындан, аяк-савадан, кады ажыл-агый кылганындан чыпшынмас. Ооң чыпшынып болур чүгле 3 хевири бар: хан дамчыштыр, камгалал чок эр-херээжен чоруктан, ВИЧ аарыглыг авадан чаш төлүнче дамчып болур.
Аарыгны нептеретпес деп бодаар болза, кижи бодунуң мөзү-бүдүжүн шын болгаш чараш тудары чугула. Бир дугаарында, кадыын камнаары-биле, эр-херээжен чорук кылырда, иштелип-саатталырындан камгаланыр презервативти шын ажыглаар. Ук аарыгны чыпшырып алыры белен. Аарыг кижи бүгү назынында эмнээшкин алыр ужурга таваржыр. Ынчангаш ВИЧ-тен аарывас деп бодаар болза, дараазында дүрүмнерни кижи бүрүзү сагыыр ужурлуг.
Бирээде, эмнелге херекселдерин чүгле чаңгыс катап ажыглаар азы шын арыглаашкынны эрттирер ужурлуг.
Ийиде, амгы үеде эът-кешке татуировка, пирсинг, маникюр, педикюр кылыр чидиг херекселдерни чаңгыс катап ажыглаан соонда, дораан октаар. Ооң-биле дараазында өске кижиниң эът-кежин үттеп, чуруп, бижип, ажыглап болбас. Шак ынчаар ВИЧ аарыын тарадып болурунуң айыылы база бар.
Үште, чоок харылзаа тудуп турар кижилер бот-боттарында ВИЧ, СПИД бар-чогун тодарадып алыры күзенчиг. Хынадып алгыжеге, эр-херээжен чорук кылырда, презервативти албан ажыглаар.
Дөртте, ВИЧ халдавырын чаш төлге чыпшырбас деп бодаар болза, сааттыг ие кижи үе-шаанда эмчи хайгааралынга туруп, ВИЧ бар-чогун хынадыр ужурлуг.
Оон аңгыда диш чуур щётка, дыргак кезер, сал чүлүүр херекселдер таварыштыр дамчый бээриниң айыылы база бар. Аарыг кижи-биле чаңгыс катап чоок холбажыптарга-ла, аарыг дораан чыпшына бээрин эмнелге ажылдакчылары сагындырып турар.
Ук аарыгның вирузу херээжен кижи саатталы берген база чиигеп турар үеде, ол ышкаш эмиг сүдүн таварыштыр дамчып болурун эмчилер дыңнаткан.
Наркотиктиг бүдүмелдерни шуут ажыглавазын эмчи сүмелеп турар. Ону ажыглаан түңнелинде кижиниң угаан-медерели билинместеп, бодунуң кылдыныгларын чагырып шыдавайн барганындан бодамча чок янзы-бүрү айыылдыг байдалдарны тургузар.
Бир эвес үстүнде айыттынган камгалал дүрүмнерни сагывас болза, ВИЧ халдавырлыг аарыгдан кандыг-даа кижи аарый берип болуру чугаажок. Ук аарыгдан аараан кижилер аразында кымны чок дээр: шериг албанныглар, шииттирип чораан кижилер, даштыкы хамаатылар, ажылдап турар болгаш ажыл чок кижилер база студентилер. Ооң тарап, нептерээр аргалары аңгы-аңгы-даа болза, бистиң республикада хөй кезиинде эр-херээжен чорук таварыштыр нептереп турар.
ААРЫЙ БЕРГЕН ТАВАРЫЛГАДА ...
ВИЧ аарыы кандыг-даа ылгавыр демдек чок. Кижиге илереттинип келир демдектер халдавырлыг, халдавыр чок кандыг-даа аарыгларга хамааржып болур. Ону бодундан дилээн ажыы чок. Чүгле чаңгыс арга вирус бар-чогун илередир анализти дужаары болур. Аргажок бергедей берген таварылгада аарый берген улустуң 30–40 хуузу чидиг респираторлуг вирустуг халдавыр (ОРВИ) ышкаш аарып эгелээр. Эъдиниң изии 37–38 чедип болур, бажы, боостаазы аарыыр, чамдыкта куду олуртур. Эмчи дузазын үе-шаанда албас болза, 12-ден 15 хонук чедир куду олуртуп келир. Оон ыңай моюннуң болгаш колдук адааның бестери ыжар, шивишкилер тыптыр, шаг-шинээ чидер, удууру баксыраар.
ВИЧ-тен аараан кижи арып-доруп, деңзизин доктаамал чидирип, аксы-мурну кемдип, эът-кежи тоглап, кулак аарыгларындан болганчок аарыыр апаарын эмчилер сагындырып турар.
Ук аарыгдан аарый берген кижи арага-дары аймаа, чиг чуургалар, чедир быжырбаан эът азы балык, чугдунмаан ногаа болгаш чимис аймаа, хайындырбаан суг ижери хоруглуг. ВИЧ аарыындан эмненип тургаш, хойтпак дээн ышкаш сүттен кылган ажыг чемнер ижип, чивес.
ВИЧ-ке удур тарылга амдыызында чок болганы-биле, ону чүгле баш удур илереткеш, аар чадазынга чедирбези-биле, эрте дээре эмнеп эгелээни дээре. Ынчан оон аараан кижиниң назынының хемчээли анаа кижиден чыда калбас дээрзин эмчилер демдеглеп турар.
ВИЧ бар деп анализ харыызы бадыткаттына берген таварылгада СПИД-ке удур демисел болгаш ону болдурбазы-биле, ажылдап турар төпке баргаш, немелде шинчилгелерни эртип, кайы чадада келгенин билип алыр. Бодунуң кадыының дугайында, ВИЧ-биле чуртталга дугайында, бодунуң эргелериниң болгаш хүлээлгелериниң дугайында билип алыры чугула. Ооң соонда эмчиниң бижип берген эмнерин ижип, эмчиниң сүмезин сагып, айыылдыг эр-херээжен харылзаалардан ойталап, камгалал херекселди албан ажыглаар.
ВИЧ-тен камгаланыр тарылга амдыызында чок. Ынчангаш ук аарыгны тиилеп алыры нарын айтырыг болуп артпышаан. ВИЧ-ти чүгле эмчи хайгааралынга албышаан, хөй-хөй чылдар дургузунда аарыг кижиниң кадыкшылын камгалап алыры-биле, ретровирустарга удур эмнээшкинни чорудар апаар. Ол эмнер кижиниң чамдык кезектеринде ВИЧ-ти узуткап шыдавайн баар. Ынчалза-даа олар вирустуң өзүп-көвүдээрин бүрүнү-биле доктаадып, аарыгның сөөлгү чадазы болур СПИД-че шилчий бээрин болдурбас.
Организмде вирустуң хемчээлин чогуур байдалга чедир эвээжедип каарга, ВИЧ аарыг кижи бодунуң кады чурттаан эжинге аарыгны халдадыры безин болдунмас.
Ындыг-даа болза ВИЧ-тен аараан улус эр-херээжен харылзаа тудуп тургаш, презервативти албан ажыглаарын специалистер сүмелеп турар. Эмнээшкин чокка ВИЧ аарыг кижиниң назыны аараан соондан тура 11 чыл уламчылаар.
ВИЧ-ТЕН ААРЫВАС ДЕП БОДААР БОЛЗА ...
Өглениринге чедир эр-херээжен харылзаадан ойталаары, өгленген соонда өске кижи-биле холбашпазы, кады кырыыр эжинге шынчы болуру – ВИЧ аарыын нептеретпезиниң, бодунуң болгаш ажы-төлүнүң кадыын камгалап алырының чаңгыс-ла аргазы. ВИЧ аарыындан баш удур камгаланыры эмнениринден чиик.
Чылда бир катап ВИЧ бар-чогун илередип, анализти дужаап ап турары артык эвес. Ажы-төлдүг болур сорулга салып алгаш, саатталы бергеш, эмчи учёдунга турарда, иштиг турар үеде база чиигээр мурнунда ВИЧ анализин албан дужаап, эмчи шинчилгезин эртип алыры чугула. Ук аарыгдан аарый берген херээжен кижилер саатталы берген үезинде эмчиниң айыткан эмнерин албан ижер. Кады чурттаан эжинге шынчы болуп, душ бооп болу бээр эр-херээжен харылзаадан ойталааны дээре. Ол ышкаш наркотиктер ажыглаан ажыы шуут чок. Татуировка болгаш пирсингини тускай албан черлеринден дашкаар кылдырып болбас. Сал-чүлүүр база ооң бистерин, дыргак чараштаар херекселдерни чүгле чаңгыс кижи боду ажыглаар ужурлуг. Ону таварыштыр база аарыг чыпшынып болур.
ВИЧ аарыын долузу-биле эмнеп кааптары болдунмас болганы-биле, эмнээшкинни бүгү назынында ап келир. Ук аарыгларны эмнээр тускай эм тывылбаан-даа болза, чылдан чылче ретровирустуг аарыгларга удур дээштиг эмнер көвүдеп турар. ВИЧ аарыын баш удур болдурбазының, тодарадырының, эмнээриниң дээштиг аргалары көвүдеп турарының ачызында ук аарыг эмнеп болур хоочу аарыглар санынче шилчип турар. Ол дээрге-ле ВИЧ аараан кижиниң кадыкшылын кадагалап арттырып, аарыгның СПИД чадазынга чедир өөскүүшкүнүн 10–10 чылдар дургузунда доктаадыптар.
Республиканың СПИД-ке удур демисел төвүнге ВИЧ аарыы бар-чогун төлевир чок болгаш чажыт тодарадып ап болур. Кандыг-даа кижи бодунуң күзели-биле чедип келир болза, халас шинчилгени эртер аргалыг.
Республиканың эмнелгелери, поликлиникалары тускай код ёзугаар ТР-ниң СПИД болгаш халдавырлыг аарыглар-биле демисел төвүнче хан анализин хынаары-биле чорудуп турар.
Аарыгның нептереп турарының кол чылдагааны – самыын садар чорук, эр-кыс харылзааны оюнчук ышкаш чиик бодаары деп эмчилер санап турар. Ол ышкаш аныяк-өскен аразында өг-бүле иштинге ада-иелерниң талазындан уруг-дарыынга эр-кыс харылзаа база өг-бүле дугайында кижизидилге, тайылбыр ажылы чоруттунмайн турары – аарыгның нептереп турарының база бир барымдаазы деп олар демдеглээн.
Эр-кыс харылзаа мурнунда аныяктар бот-боттарының ханының анализин хынадып, ВИЧ-тиң чогун ыяк тодарадып алырын эмчилер сүмелеп турар. ВИЧ-тен аарып турар хамаатылар кижи бүрүзү ол аарыгдан аарый бээрин манавайн чораанын чугаалап турар. Оон черле аарывас мен деп магадылал кымда-даа чок. Серемчилелди бичии-ле ышкынып, хынамчалыг чорбас болза, кымга-даа ук аарыг таваржып болур дээрзин СПИД төвүнүң ажылдакчылары кичээндирип турар.
Амгы үеде хөй-ле херээжен кижилер тускай шериг операциязынга ынак эжин, ажы-төлүнүң адазын чидирип турар. Ажыг-шүжүгге алыскаш, арага-дарыже сундугуп турарлар эвээш эвес. Ооң уламындан ВИЧ аарыы илереттинип турар кижилер аразында херээжен улус база көвүдеп турары хомуданчыг.
Чыжыргана СААЯ.
Чурукту интернет четкизинден хоолгалаан.
“Шын” №46 2025 чылдың ноябрь 27