Ынчан, эрткен вектиң 70 чылдарының ортан үезинде, Кызылда күрүнениң педагогика институдунуң филология факультединиң студентилери апарган бис. Сонуургалдыг ѳѳренип, чаңгыс бѳлүкте эш-ѳѳр-биле чоок таныжып, найысылалдың амыдыралынче шымнып кирипкен үевис ол болган. Чалыы назын, чырык күзелдер, солун болуушкуннар алыс боттарывысты хѳме ап, долгандыр бүгү чүве бисти деткип турганзыг үелер турган.
Институттуң программазын шиңгээдир ѳѳредилгевистен дашкаар сонуургаар черлер база хѳй турган: театр, кинотеатр, филармония, библиотекалар, спорт залы дээш кайнаар барбас дээрил! А ол бүгүден аңгыда, кижи бүрүзүнүң хууда сонуургалдары каш янзы болгай. Ынчан институтка хѳй-ниити мергежилдериниң факультеди (ФОП – факультет общественных профессий) бар турган. Аңаа студент бүрүзү сонуургалының аайы-биле бир-ле бѳлгүмнү шилип алгаш, ѳѳренир чүве. Хореография, чурулга, чечен чогаал, хѳйнүң ыры дизе-ле, эңдерик.
Кандыг-даа бѳлгүм шилип шыдаваан улусту ниити ыры бѳлгүмүнче киириптер. Ол үеде институттуң ниити ыры бѳлүү кончуг шыырак, ийи чүс чыгам киржикчилиг – сүрлүг-ле турган болдур ийин. Бодум хуумда баштай хореографияны шилип алгаш турган мен. Өѳренип эгелээш, ол тала мээңии эвес дээрзин дораан билип каан мен. Негелдези берге, нарыны кедергей. Шимчээшкиннерин ѳѳредирге, кызып туруңда-ла, «Иштиңни тырт!» – дээр, иштиңни тыртып алырыңга, «Ооң-мооңну тырт!» дээр. Чеже-даа сонуургап турзумза, арай каңдай, ѳл хаак дег шимченгир эвезимни билгеш, чечен чогаал бѳлгүмүнче шилчип алдым.
Бир катап бѳлүүвүске ол үелерде «модага турган» «Ак-кѳк отчугаш» деп кежээ эрткен. Аалчывыс – аныяк шүлүкчү Александр Даржай.
Ужуражылга кончуг солун болган. Тѳнчүзүнде чогаалчывыс тургаш: «Силерниң араңарда шүлүк бижииринге сонуургалдыг улус бар бе?» – деп айтырды. Кезек ыыт чок олурдувус. Ооң соонда чугаавыс үнүп, бот-боттарывысты чогаалчыга «сатчып» алган бис. Бѳлүүвүстүң эң-не чечен-мергени, ааспырак эживис Василий Хомушкуну адап дүжүрдүвүс. Борбай-оол Каң-оол деп чаңгыскурсчувус база шүлүк бижиир деп билип турган болгаш, база-ла ададывыс. Вася олуруп-олуруп: «Бо уруг база чажырып бижигилээр хевирлиг кижи» – дээш, мени адады. Эштерим уруглар база аңаа улажып, катчы-ла бердилер. Улаштыр Клара эживисти база ададывыс. Ынчалдыр бисти, кезек кижини, даңзылап алгаш, чогаалчы чоруй барган.
Каш хонганда Александр Александрович бисти бѳле шаапкаш, эдертип алгаш чорупту. Орук ара биске чугаалап чорду: «Силерни мен мында улуг чогаалчының бѳлгүмүнге чедирип каар мен. Салим Сүрүң-оол чогаалчыны билир силер ыйнаан? Орта баргаш, шүлүктү канчаар бижиирин ѳѳренип алыр силер. Дыка эки, дуржулгалыг, аныяк авторлар-биле ажылдап турар чогаалчы-башкы-дыр». Мен ол чогаалчының адын дыңнааш, иштимде сестип, анчыгзынып пат болуп чоруур мен. Шүлүк бижип билир эвес, канчап ынаар баар кижи боор мен деп бодап. Васяга-даа хорадап, бүдүү сывырлып чыдып каар чоор бе деп-даа бодап. Кезек чаңгыскурсчулар: Василий Хомушку, Борбай-оол Каң-оол, Люба Адыг-Түлүш, Клара Куулар база мен – ынчалдыр-ла «Тываның аныяктары» солуннуң чанынга ажылдап турган «Дамырак» чечен чогаал каттыжыышкынының кежигүннери апарган бис. Бистен бичии курстуң студентилери база киржип турган. Олардан Антон Υержаа биле Борис Казырыкпай ылгалып үнүп келгеннер.
Чогаалчы Салим Сазыгович Сүрүң-оол бисти чазык-чаагай хүлээп алган. Бѳлгүмде бистиң факультеттиң улуг курстарындан Лидия Иргит, Олег Шүңней, Борис Күжүгет суглар база бар болду. Ооң мурнунда Артык Ховалыг, Марит Хайдып база киржип турган деп билдивис. Кичээлдер удаа-дараа болуп турган. Салим Сазыгович аныяктар-биле ажылдап ѳѳренген, эптиг-чѳптүг, ынчалза-даа негелделиг кижи болду. Бисти хүлээп алгаш, чаңгыстап кайы чер чурттуувусту, сонуургалдарывысты, кажан шүлүк бижиирин шенеп эгелээнивисти айтыргылап, таныжып алды. Мен Барыын-Хемчик чурттуг боорумга, элээн шылгады:
— Мен база Барыын-Хемчик чурттуг, Ооржак кижи мен. Кедек-Ооржак сен бе, Иштик-Ооржак сен бе? – деп айтырарга, девидээнимден дериде берген мен.
— Кедек ыйнаан мен. Аяңгаты тайга чер-дир – деп харыылап турар мен.
— Кажан шүлүк бижип эгеледиң? – дидир.
— Чогум шүлүк-даа биживес кижи мен. Анаа демдеглелдерни шүлүк ышкаш бижип аар чордум – деп шынын ѳчүдүм...
Мен ынчан, шынап-ла, чогаал бижиириниң дугайында бодал-даа чок турган мен. Чогум бичии ийи-чаңгыс шүлүк ышкаш чүвелерни бижип-даа турган болзумза, чогаал бижиир сорулга меңээ черле турбаан. Аалым-чуртум, ада-ием, дуңмаларым сагынгаш, демдеглелдер бижиирде, шүлүк ышкаш одуруглай бижип аар турдум. Оон ыңай тыва дыл, чогаал кичээлдеринге онаалгалар бээрге, кыска чогаадыгларны шору бижип турган хевирлиг мен. Эш-ѳѳрүм ону эскерип турганы чадавас. Ынчангаш чогаалчыга мени адап бергени ол боор деп боданып, бѳлгүмче шугулдаксап-ла киргенимни ам бодап кээр мен.
Кичээлдеп чедип кээривиске-ле, Салим Сазыгович кижи бүрүзүнүң чаа эккелген чогаалдарын номчуткаш, сайгарар. Таарзынмаан болза, кезек чүнү-даа ыыттавайн олургулаар чаңы барын дораан эскерген бис. Оон оожум чугаалаар, сагындырар: кайда, кандыг, чүнү эде кѳрзе чогуурун сүмелээр. А эки чогаалды дораан-на деткип чугаалаар: «Ол болбас ийик бе! Бо езулуг шүлүк-түр!» дигилээр.
Кичээл болур деп баарга-ла, бертсинерим кончуг турган. Дидим эвес, бижип алган одуругларым та кандыг деп бодааш, чамдыкта барбас деп баар мен. Ындыг үелерде кады кичээлдеп турган эштерим мени деткип, албадап, чамдыкта кѳгүдүп тургаш аппаар. Черле бир-бирээвис бичии-ле «буруй» бээрге, боттарывысты деткижип, бѳлгүмнүң кичээлдерин үспейн барып турганывысты ам чылыы-биле сактып чоруур мен.
Бир катап бѳлгүмнүң кичээлинче баарда, кызып-кызып, албаданып оргаш, патриотчу темага шүлүк бижип алдым де. Ам черле мактадыр боор мен деп бодап. Башкым шүлүүмнү номчуп кѳргеш, ыыт чок олуруп-олуруп:
– Бодуң бижидиң бе? – деп айтырды. Ыыттаар харык чок олурумда:
– Мону бодуң биживээн хевирлиг сен, чүге дээрге ында сээң дылың чогулу, бодалдар база чиктиг-дир – дээш, шүлүктү дедир эгидипти. Ыядып, эпчоксунуп, дыка-ла бодандым. Оон эгелээш, шүлүктү кажан-даа албаданып бижип болбас чүве-дир деп ѳѳредигни алган мен.
Дараазында кичээлде орта бижээн чүве-даа чок, бичии сес одуруг шорбажылап алгаш келдим. Ам-даа ону сактыр мен, каарган дугайында:
***
Каргырткайндыр эдип алган
Каарганның анчыын ыңай.
Харын-чадын оштап тур деп
Карганырлар кайы кѳвей.
Хѳѳкүй каарган кижилерниң
Хѳңнү чогун билир эвес.
Серемчилиг турзуннар дээш,
Серте-даа чок эдип орар.
Бо шүлүк дээш дыка мактаткан мен. Кижи биле бойдустуң харылзаазын чиге илереткен дээн хевирлиг үнелел берген. Чамдыызын уткан-дыр мен.
Институтту дооскуже кичээлдеп келген бис. Салим Сазыгович ол каш чылдар иштинде чогаал бижиири дээрге улуг харыысалга дээрзин биске угаадып, шүлүк бижиириниң чурумун, ооң ханы утказын сеткилден дамчыдарын айтып берип, бистиң бижип эккелген чогаал аттыг ажылдарывысты эдип-чазап, хоюглап, езулуг дагдыныкчы болу берген.
“Дамырактыӊ” баштайгы кежигүннери ѳѳредилгезин дооскаш, улаштыр чогаал, журналистика талазы-биле ажылдап чоруй баргылаан. Бис кичээлдеп турувуста, чаа киржикчилер база кээп турган. Бир хүн Кызылдың 2 дугаар школазындан бичии оол чедип келген. Ону баштайгы шүлүктеринден-не Салим Сазыгович мактап эгелээн чүве. Ол дээрге амгы үеде билдингир журналист апарган, шыырак шүлүкчү, очулдурукчу Артур Хертек-тир ийин. “Дамыракка” бистиң институттуң студентилеринден аңгыда, ѳске ѳѳредилге черлеринден сургуулдар, ажылчын аныяктар база сонуургал-биле киржип турган.
Салим Сазыгович Сүрүң-оолдуң аныяктар-биле ажылын чазак-чагырга черлери база эскерип, үнелээн. 1976 чылда удуртукчу башкывыс Тываның комсомолунуң литература болгаш уран чүүлүнүң лауреады болган.
Салим Сазыгович мээң чогаадыкчы оруумну хайгаарап, улгады бергижемге чедир чагыг-сүмезин берип чораан. Институт дооскан соонда, республиканың бир ырак кожуунунга ажылдай берген мен. Ол үеде чогаалдан арай ыраксап, солун-сеткүүл-биле харылзаам кошкаш кылынган турган. Бир чайын найысылал кирип чорааш, кудумчуга башкымга таваржы берген мен. Кончуг изиг хүнден чаштынар хѳлегелиг чер-даа чок, чалынныг хүн адаанга туруп алгаш, шак ажыр чугаалашканывыс сагыжымда мѳңгеде артып калган. Ынчан башкым меңээ хѳй-ле чагыгларны берген:
– Чогаалды бижип эгелээн кижи ара каап болбас. Шору эгелеп алдың. “Ушкарганнай, аалынга чедирер” деп чугаа бар болгай. Ону уттуп болбас;
– Чүгле бодуң чүрээңни дыңнап бижип чорууруң уламчыла. Улус ѳттүнүп болбас; Ынчалза-даа чогаалчы эш-ѳѳрүңнү доктаамал номчуп, үнелеп чор;
– Чонуңдан хоорулба, оон халбактанып чор. Эң-не мерген башкың ол-дур;
– Макталга ѳѳренме. Ол кончуг хоралыг, чогаалчы кижини үрээр чүве ол-дур. Чамдык улусту кѳрүп чор мен. Оларны-даа адавас мен. Бодуң соонда билип каар чадавас сен;
– Бодуңну кажан-даа ѳрү кѳрдүнме. Ол дээрге тенек чорук болур.
Сооңга арттырар салгалдарың бодап чор. “Υнүштүң үрезини, кижиниң салгалы” деп чүве бар. Амыдыралдың үндезини ында. Чогаалдың база.
Бо дээрге чагыгларның эң-не допчузу-дур. Улуг башкымның, дагдыныкчымның чагыг сѳстерин ам бодап чоруурумга, дыка-ла угаадыглыг, мерген-дир. Ол ону бодунуң эриг сеткилинден илереткен, долузу-биле меңээ бүзүрээн деп билип чоруур мен. Ынчангаш ооң чагыгларын хажытпайн, чогаал ажылын уламчылап, аныяктар-биле ажылдаарын оралдажып чоруурумнуң чылдагааны-даа ында.
Тываның улустуң чогаалчызы Салим Сазыгович Сүрүң-оол – чонунуң дылы дээш, тыва чогаалдың келир үези дээш, салгалдары дээш билиин, күжүн, дыжын харам чокка ажылдап чораан дагдыныкчы. Ооң ырак кѳрүштүг удуртуп турганы «Дамырак» чечен чогаал каттыжыышкынының киржикчилеринден ылап-ла чогаал оруун шилип алгаш, тыва литератураның чогаалчыларының хүрээлеңин улгаттырып, ооң үүжезин байыткан-даа улус хѳй. Башкывыстың кичээлдериниң, чагыгларының хилис барбаанының херечизи ол-дур.
Мария КҮЖҮГЕТ,
Тыва Республиканың улустуӊ чогаалчызы.
«Шын» №28 2024 чылдың апрель 13